Coaching kluczem do motywacji w terapii jąkania u osób dorosłych

Jąkanie ma charakter dynamiczny – zmienia się wraz z wiekiem osoby jąkającej się. Objawy niepłynności u dziecka, nastolatka czy u dorosłego mogą być podobne, ale inne będą reakcje na własną mowę. Van Riper (1982) opisuje trzy typy jąkania występujące u osób dorosłych.

Pierwsze z nich to jąkanie będące kontynuacją zaburzenia mowy powstałego we wczesnym dzieciństwie. Ten typ jąkania występuje jako nawrót jąkania wyleczonego w wieku wcześniejszym, np. na skutek silnego stresu. Drugim rodzajem jest jąkanie neurologiczne, które pojawia się na skutek urazu mózgu, chorób zwyrodnieniowych centralnego układu nerwowego, udarów, nowotworów lub przyjmowania niektórych leków i narkotyków. Trzecim typem jąkania występującego u dorosłych osób jest typ psychogenny pojawiający się na skutek doświadczenia traumatycznego wydarzenia.

Dorosłe jąkające się osoby najczęściej doświadczyły już w swoim życiu terapii mowy mniej lub bardziej skutecznych. Prawdopodobnie mają też doświadczenia związane z przykrymi sytuacjami spowodowanymi ich jąkaniem: z dzieciństwa, ze szkoły lub dorosłego życia. Dorośli jąkający się są już bardziej świadomi swoich trudności. Potrafią stosować w mowie uniki, które mają ułatwić im mówienie, np. skracać wypowiedź, omijać trudne głoski i wyrazy, dorzucać niepotrzebne słowa startery lub wspomagacze w trakcie wypowiedzi. Zamieniają również słowa na „łatwiejsze” i przekształcają całe swoje wypowiedzi tak, by łatwiej im było wypowiedzieć je płynnie. Oprócz tego, by ukryć niepłynność mogą stosować dodatkowe strategie, takie jak: zasłanianie ust, odwracanie głowy, chrząknięcia itp. U dorosłych osób może występować też nasilony lęk przed mówieniem, występowaniem w roli nadawcy, występami publicznymi. Wiele badań leczenia jąkania wykazało, że zmienne, takie jak unikanie, zewnętrzne umiejscowienie kontroli, wytwarzanie wyuczonych zachowań kompensacyjnych, negatywne nastawienie do mowy i wysoki poziom lęku są związane z gorszymi długoterminowymi korzyściami z terapii, jak również z nawrotem ( Blood, 1993; Craig, 1998; Guitar, 1998). W literaturze podkreśla się, że motywacja klienta i chęć zmiany ma decydujący wpływ na wyniki leczenia jąkania. W szczególności ważnym czynnikiem jest gotowość klienta do zmiany w momencie rozpoczęcia terapii, co daje wiarę w sukces. Rozpoczęcie terapii, gdy jest się najbardziej gotowym na zmianę, prowadzi do bardziej pozytywnego wyniku i utrzymania celów terapeutycznych długoterminowo (Blood, 1993; Manning, 2001, 2006; Shapiro, 1999). Dlatego tak ważne w prowadzeniu terapii jąkania u osób dorosłych jest wzbudzenie i utrzymanie motywacji do terapii, danie nadziei na sukces mimo poprzednich porażek oraz zajęć się wieloma aspektami – nie tylko logopedycznymi, związanym z mową, ale także aspektami psychologicznymi, takimi jak szeroko pojęta poprawa jakości życia klienta, niwelowaniem lęku czy budowaniem poczucia własnej wartości.

Coaching

Coaching jest jedną z form rozwoju osobistego. Opiera się na procesie podczas którego klient wspierany przez coacha dąży do osiągnięcia zamierzonego celu. Technika coachingu polega na wydobywaniu mocnych stron ludzi, pomaganiu im w omijaniu osobistych barier i ograniczeń w celu osiągnięcia celu. Coaching koncentruje się na rozwiązaniu (a nie na poszukiwaniu przyczyn problemów), promując rozwój nowych strategii myślenia i działania (Dilts, 2003). Dzięki coachingowi klienci ustalają konkretniejsze cele, optymalizują swoje działania, podejmują trafniejsze decyzje i pełniej korzystają ze swoich naturalnych umiejętności. Posługując się metaforą coaching jest wspieraniem klienta w przystawieniu drabiny do właściwej ściany, na którą może się wspinać szczebel po szczeblu, by w końcu dotrzeć na jej szczyt osiągając swój ustalony cel. Według Bennewicza (2018) coaching związany jest ze zmianą o charakterze dynamicznym. Jest realizacją ustalonego planu w drodze do określonego celu. Proces coachingowy przyspiesza działanie. Określony w procesie na początku cel przybliża nas do mety. Dzięki określeniu celu wiemy do czego dążymy i jaki jest plan na jego osiągnięcie co usprawnia działania.

Nad możliwością zastosowania coachingu z klientami jąkającymi się zastanawiały się już w swoim artykuł Tomaszewska i Pępiak – Kowalska (2017). Autorki te zwracają uwagę na wsparcie jakie w coachingu może otrzymać klient, które otrzymuje dzięki uwypukleniu jego zasobów, mocnych stron, na które wcześniej mógł nie doceniać i wskazaniu jak można je wykorzystać w dążeniu do swoich celów. W coachingu klient rozpoznaje też swoje przekonania, które nie zawsze są realne, a mogą ograniczać jego funkcjonowanie, a także może się zmierzyć, chociażby z lękiem z którym się zmaga. Coaching będzie też pomocny w budowaniu wiary w siebie, samoakceptacji, zmianie negatywnego nastawienia ora odnaleźć prawdziwą motywację do działania.

Coaching był już wcześniej opisywany w kontekście logopedycznym. Moćko i Węsierska (2012) opisywały techniki coachingowe i zastosowanie procesu dążenia do celu z wykorzystaniem wideocoachingu. Węsierska (2011) opisała również wykorzystanie coachingu rodzicielskiego w pracy z rodzicami dzieci z opóźnionym rozwojem mowy.

Motywacja zewnętrzna i wewnętrzna

Motywacja to gotowość do podjęcia określonego działania, wzbudzony potrzebą zespół procesów, określający podłoże zachowań i ich zmian. Wyróżnia się dwa rodzaje motywacji: zewnętrzną i wewnętrzną. Motywacja zewnętrzna to motywacja zorientowana na korzyści materialne. Człowiek motywowany zewnętrznie wykonuje określoną czynność, ponieważ liczy na jakąś nagrodę: premię, dobry stopień w szkole itp. Motywacja zewnętrzna polega też na robieniu czegoś tylko po to, by uniknąć kary. Wzmacnia pragnienie, ale na nagrodę, a nie na działanie. W tej sytuacji utrzymanie takiej samej reakcji na bodziec wymaga zwiększenia nagrody. Motywacja wewnętrzna natomiast ma miejsce, gdy człowiek robi coś z wewnętrznej potrzeby, a radość daje mu sam fakt wykonania określonej czynności lub skutek. Podejmuje działanie bez żadnych widocznych zewnętrznych nagród – ale dlatego, bo sprawia mu to przyjemność czy też daje okazję do poznawania czegoś nowego, poszerzania wiedzy bądź rozwijania swojego potencjału. Działanie wynikające z motywacji wewnętrznej wyzwala pragnienie jeszcze lepszego działania (Pink, 2011). W procesie coachingowym coach pomaga klientowi wzbudzić i utrzymać motywację o charakterze wewnętrznym, która jeśli jest wystarczająco silna pomoże klientowi utrzymywać wysiłek, który pozwoli osiągnąć zamierzony cel.

Coaching a motywacja

W coachingu wykorzystywana jest tzw. motywacja osiągnięć, czyli stan gotowości do podjęcia działań ukierunkowanych na realizację określonego celu. Jest to motywacja mająca charakter wewnętrzny – skłania do podjęcia działań, które pomogą osiągnąć wyznaczony cel. Cel, zgodnie z teorią celów (Locke, Latham,1990) jest źródłem ludzkich działań, chęć osiągnięcia celu powoduje napięcie, które zredukować można podejmując działania zbliżające człowieka do osiągniecia celu. Elementem nagradzającym w tym procesie jest osiągnięcie celu. Motywację osiągnięć stymuluje dążenie do wzmocnienia lub utrzymania na możliwie wysokim poziomie umiejętności czy wiedzy, która pomaga w osiągnięciu założonego celu. Teoria Atkinsona (1958) pokazuje, że ludzie wyznaczają sobie cele i dążą do ich urzeczywistnienia, ponieważ czują potrzebę osiągania sukcesów. Człowiek ma też naturalną potrzebę unikania porażek. Jeśli potrzeba sukcesów jest silniejsza człowiek przyjmuje orientację dążeniową. W odwrotnej sytuacji przeważa orientacja unikająca porażki. Ważne by orientacje te nie były skrajnie słabe lub skrajnie silne, ponieważ wtedy nie stanowią motywacji do działania. Gdy potrzeba sukcesu jest skrajnie silna i osoba jest pewna sukcesu nie ma powodów by podjąć pracę w celu osiągnięcia celu. Ponad to jeżeli osoba nie dopuszcza możliwości poniesienia porażki nie podejmuje zadania, gdyż ewentualna porażka byłaby zbyt upokarzająca. Z drugiej strony silna orientacja unikająca powoduje, że osoba unika zadania, bo jest pewna porażki bez względu na podjęte działania. Dodatkowo jeśli osoba nie spodziewa się osiągnąć sukcesu brak jest motywacji do wysiłku.

W procesie coachingowym wykorzystywane są różne narzędzia, które pomagają wzbudzić w kliencie wewnętrzną motywację osiągnięć.

Istota budowania motywacji u dorosłych klientów z jąkaniem

Na szczególne znaczenie wzbudzenia motywacji u klienta w terapii jąkania osoby dorosłej zwracał już uwagę Van Riper (Van Riper, Erickson, 1996, za: Jankowska – Szafarska, 2017) Klasyczne ujęcie MIDVAS stworzone przez Van Ripera (Van Riper, Erickson, 1996, za: Jankowska – Szafarska, 2017) obejmuje pięć faz: motywacyjną (Motivation), identyfikacyjną (Identification), odczulania (Desensitization), wdrażania zmiany (Variation), ,przybliżania się (Approximation) i stabilizacji (Stabilization). Faza motywacyjna polega na wzmocnieniu motywacji, która jest konieczna do podjęcia działania i kontynuowania go w drodze do celu. Ważną rolę w budowaniu motwacji pełni terapeuta, który pomaga klientowi zmierzyć się z oporem we wprowadzaniu zmian i będzie aktywnie uczestniczył w towarzyszeniu mu w kreowaniu zmiany.

Prowadzenie terapii u dorosłych klientów wymaga wzbudzenia trwalej, silnej motywacji wewnętrznej, która pozwala na prowadzenie skutecznej terapii. Dorosły klient doświadczający zaburzeń płynności mówienia często przed wizytą u aktualnego terapeuty doświadczał wielu różnych metod terapeutycznych mniej lub bardziej skutecznych, które zbudowały jego przekonania i stosunek dotyczący terapii, również prowadzonej aktualnie. Te przekonania czy dotychczasowe „porażki” w toku terapii mogą sprawiać, że motywacja do podejmowania po raz kolejny działań wspierających może być krótkotrwała lub zbyt słaba by uczestniczyć w terapii od początku do końca. Wykorzystanie na początku terapii oraz w toku działań terapeutycznych narzędzi coachingowych pomagających wzbudzić w kliencie motywację wewnętrzną dążenia do osiągnięcia celu pomaga terapeucie utrzymać u klienta konieczną pracę wtoku procesu terapeutycznego, która może przynieść oczekiwany efekt. Klient w procesie coachingu, inaczej niż w procesie terapeutycznym, przejmuje pełną odpowiedzialność za proces, swoje działania, zadania realizowane pomiędzy sesjami, które przybliżają go do osiągnięcia celu. Pozwala to wesprzeć klienta w poprawie jego funkcjonowania, komunikacji oraz budowaniu poczucia własnej wartości.

Narzędzia coachingowe budujące motywację u klienta

W coachingu wykorzystywane jest wiele narzędzi, które pomagają zmotywować klienta do pracy nad osiągnięciem wyznaczonych celów. Dzięki dogłębnej analizie swoich potrzeb, przekonań i oczekiwań klient potrafi wyznaczyć realne i ważne dla siebie cele. Chcąc być spójny sam ze sobą i rozumiejąc potrzeby związane z realizacją danego celu jest w stanie utrzymać się na drodze dążenia do celu. Dodatkowo samodzielnie decydując, co jest dla niego ważne i wybierając możliwe, realne małe kroki polegające na działaniach zmierzających do uzyskania celu trwale utrzymuje samodzielnie budowaną motywację, w której wspiera go terapeuta.

Poniżej opisane zostaną przykłady narzędzi coachingowych, które mogą zostać wykorzystane w terapii w celu wzmocnienia lub zbudowania motywacji u dorosłego klienta jąkającego się.

Pytania coachingowe

Podstawowym sposobem pracy z klientem w coachingu, pomagającym również budować motywację u klienta jest zadawanie odpowiednich pytań. Przykładowe pytania, które pomogą budować, a także weryfikować motywację klienta to:

• Jaką (największą) zmianę chciałbyś wprowadzić w swoim życiu?
• Co najbardziej cię powstrzymuje przed podjęciem działań w kierunku zmiany?
• Jaki jest twój największy dotychczasowy sukces? Jakie swoje zalety, zasoby, umiejętności odnajdujesz myśląc o tym sukcesie? Jak te pozytywy mogą się przydać w realizacji aktualnego celu?
• Jakie korzyści osiągniesz z realizacji celu?
• Na co masz wpływ?
• Jakie jest ryzyko związane z wcieleniem zmian w życie?
• W jakim stopniu zmiana wpłynie na Ciebie, na Twoje otoczenie, na postrzeganie?
• Co da Ci realizacja celu?
• Jakie są korzyści w obecnej sytuacji? Czy jesteś gotowy z nich zrezygnować?

Budując motywację klienta warto korzystać z tzw. „pytań sięgających sedna”. Są to pytania, które pozwalają głęboko poruszyć myślenie klienta. Zawierają one wyzwanie dla klienta, pobudzają do odkrywania, głębszego zrozumienia, podejmowania zobowiązania i działania. Prowokują do zmiany i zakładają, że pozytywne rozwiązanie jest możliwe. Pozwalają też uświadomić sobie własne zasoby i cele. Są pytaniami otwartymi, które pozwalają na wygenerowanie konstruktywnej odpowiedzi. Dzięki takim pytaniom coach tworzy poczucie możliwości rozwiązania sytuacji i pomaga klientowi zmierzać w kierunku odnalezienia rozwiązania.

Motywację stymulować można również stosując sekwencję pytań Pantalona (2011). Pantalon radzi by wybierany cel był mierzalny, mały, a jego realizacja określona w czasie.

Koło życia

Służy identyfikacji i weryfikacji celów do dalszej pracy z klientem. To narzędzie w kształcie koła, w którego osiem części klient wpisać ma sfery swojego życia, które są dla niego ważne.

Pozwala na spojrzenie na swoje życie całościowo poprzez wybranie kluczowych obszarów ze swojego życia i ocenienie zadowolenia z nich. Każdy z wpisanych w koło obszarów klient ma ocenić w skali od 1 do 10, gdzie 1 oznacza „jestem zupełnie niezadowolony/a z realizacji tej sfery”, a 10 „jestem w zupełności zadowolony/a z tego obszaru”. Po wyskalowaniu każdej ze sfer klienta należy zapytać o to, co oznacza dla niego zaznaczona na skali liczba oraz dlaczego klient tak go ocenia? Ważne by zapytać też klienta o to jakie uczucia towarzyszą mu, gdy patrzy na swoje koło życia, a także czy którejś obszary na niego wpływają? Pyta się też klienta o to, z którego obszaru jest najmniej/najbardziej zadowolony oraz który chciałby poprawić. Następnie przejść należy do programowania zmiany poprzez pytania o małe kroki, których może dokonać by w danej sferze wejść na wyższy – lepszy dla siebie poziom na skali. Koło można zastosować również w toku terapii w celu sprawdzenia zasobów klienta, trudności czy innych potrzebnych aktualnie aspektów, które można podzielić na obszary i wpisać w koło (Bennewicz, 2011).

Pytania kartezjańskie

To narzędzie skupiające się na zadawaniu pytań, które pomogą klientowi w ustaleniu celu, w zidentyfikowaniu ukrytych korzyści, blokad na drodze w realizacji celu i weryfikowania jego ważności. Są to następujące pytania: Co się stanie jeśli nie osiągniesz celu? Co się stanie jeśli osiągniesz cel? Co się nie stanie jeśli nie osiągniesz celu? Co się nie stanie jeśli osiągniesz cel? (Cywińska, Majewska, Pępiak-Kowalska, Szwec, 2013).

Pytania te skłaniają klienta do głębokiej refleksji i pozwalają na dokładną, pełną analizę wybranego obszaru do pracy z czterech perspektyw: unikania, eliminowania, osiągania i utrzymania. Dzięki tej analizie sprawdzić można czy klienta motywuje orientacja dążeniowa czy unikająca. Dzięki pytaniom kartezjańskim klient sprawdza co chce utrzymać, czyli co już ma i co chce osiągnąć; co chce wyeliminować, czyli co już ma i czego mieć już nie chce; co chce osiągnąć, czyli czego jeszcze nie ma, a chce osiągnąć oraz czego chce uniknąć, czyli czego jeszcze nie ma i nie chce mieć.

Tabela wartości

Narzędzie to buduje u klienta świadomość, co jest dla niego ważne i pozwala wyznaczać cele do przyszłej pracy. Wartości, które wpisane zostaną w tabelę mogą dotyczyć całościowego życia, określonego aspektu życia klienta lub jakiegoś konkretnego ważnego dla klienta problemu (Cywińska, Majewska, Pępiak-Kowalska, Szwec, 2013).

Z podanych w tabeli wartości klient wybiera dziesięć ważnych, a następnie z wybranych dziesięciu tylko trzy, które są dla niego najważniejsze. Następnie przechodzi się z klientem do analizy wybranych wartości pytając dlaczego wybrał właśnie te wartości i co oznaczają one dla niego, a także jak obecnie je realizuje i jak chciałby je realizować w przyszłości. Dzięki tej analizie można programować zmianę pytając o małe kroki, które klient może wprowadzić w swoje działanie aby lepiej realizować ważną dla niego wartość.

Strategia Walta Disney’a

To strategia, którą warto wykorzystywać w toku terapii, aby przeanalizować dokładnie założony, konkretny cel, który klient chce zrealizować. Stosując to narzędzie klient musi wejść w trzy role: marzyciela, realisty i krytyka, dzięki czemu może scharakteryzować określony cel zwracając uwagę na marzenia, możliwości i przeszkody. Z miejsca marzyciela klient może puścić wodzę fantazji. Bez ograniczeń powinien generować swoje cele, wymienić to, co chce osiągnąć, do czego chce dążyć, zastanowić się na korzyściami z realizacji celu. Spojrzenie na cel z punktu widzenia realisty pozwala na sprawdzenie czy plany marzyciela mogą się urzeczywistnić. Pozwala stworzyć plan realizacji celu uwzględniający rzeczywistą sytuację i możliwości klienta. Uwydatnia zasoby, rzeczywiste potrzeby, możliwości – rzeczy konieczne do realizacji planu. Natomiast krytyk pozwala na zastanowienie się nad przeszkodami i problemami, które mogą zatrzymać klienta w drodze do realizacji celu. Sprawdza jakie są słabe strony planu, co może się nie udać i dlaczego, co jest trudne oraz jakie przeszkody mogą się pojawić w trakcie realizacji celu. Od krytyka klient wraca do realisty i znów do krytyka, zawsze kończąc analizę na realiście i stworzeniu realnego, potencjalnie skutecznego planu działania (Bennewicz, 2011). To strategia pozwalająca bardzo dokładnie zaplanować drogę do realizacji celu i przewidzieć przeszkody i trudności, które mogą się pojawić w trakcie jego realizacji, a dzięki temu zaplanować sposoby radzenia sobie z tymi przyszłymi problemami.

Podsumowanie

Wykorzystanie narzędzi coachingowych w toku terapii pozwala na budowanie trwałej, wewnętrznej motywacji do osiągniecia sukcesu w terapii, co ułatwia klientowi utrzymanie chęci do pracy i podejmowania działań w toku terapii. Dodatkowo zastosowanie coachingu umożliwia terapeucie pracę nad aspektami związanymi z jakością życia i trudnościami, które wpływają na pacjenta i jego płynność oprócz pracy nad strategiami upłynniającymi mowę. Poprawa jakości życia i wspieranie rozwoju klienta wzmacnia jego poczucie własnej wartości i jakość funkcjonowania co nie pozostaje bez wpływu na płynność klienta. Takie działania pośrednio mogą poprawiać jakość mowy klienta. Warto posiłkować się narzędziami coachingowymi, które pozwalają na wszechstronną terapię, holistyczne spojrzenie na problemy i funkcjonowanie życiowe pacjenta oraz uatrakcyjniają prowadzoną terapię. Dorosły pacjent jąkający się często potrzebuje wsparcia w budowaniu motywacji do terapii, w czym pomóc mogą strategie coachingowe.

Bibliografia

• Atkinson, J. (1958). Towards experimental analysis of human motivation in terms of motives, expectancies and incentives. W: J. Atkinson (red.), Motives in fantasy, action and society. Princeton, NJ: Van Nostrand, s. 634 – 648.
• Bennewicz, M. (2018). Coaching. Złote zasady, Gliwice: Wydawnictwo HELION.
• Bennewicz, M. (2011). Coaching i mentoring w praktyce. Warszawa: G+J Gruner + Jahr Polska.
• Blood, G. W. (1993). Treatment efficacy in adults who stutter: Review and recommendations. Journal of Fluency Disorders, 18, 303–318.
• Cywińska, A., Majewska, S., Pępiak-Kowalska, K., & Szwec, E. (2013). Coaching. Fundacja VCC: Lublin.
• Craig, A. (1998). Relapse following treatment for stuttering: A critical review and correlative data. Journal of Fluency
• Disorders, 23, 1–30.
• Dilts, R. (2003). From Coach to Awakener. Capitola, CA: Meta Publications.
• Guitar, B. (1998). Stuttering: An integrated approach to its nature and treatment (2nd ed.). Baltimore: Williams &
• Williams.
• Jankowska – Szafarska, L. (2017). Idea modyfikacji jąkania: mowa wystarczająco płynna. Fazy klasycznej terapii MIDVAS według Van Ripera w odniesieniu do psychoterapii i doświadczeń własnych. W: Życie z zacięciem, (red. )L. Jankowska – Szafarska, B. Suligowska, R. Kara, K. Kupiec, Kraków: Wydawnictwo Edukacyjne, s. 238 – 245.
• Locke, E. A., & Latham, G. P. (1990). A theory of goal setting & task performance. Englewood Cliffs. NJ: Prentice-Hall, Inc.
• Manning, W. H. (2001). Clinical decision making in fluency disorders (2nd ed.). Vancouver, Canada: Singular.
• Moćko, N., & Węsierska, K. (2012). Wykorzystanie wideocoachingu w pracy nad emisją i ekspresją głosu. Forum Logopedyczne, 20, 168–178.
• Pantalon, M. (2011). Błyskawiczne wywieranie wpływu. Jak motywować siebie i innych do natychmiastowego działania. Gdańsk: GWP.
• Pink, D. (2011). Drive. Kompletnie nowe spojrzenie na motywację. Warszawa: Riverhead Books.
• Shapiro, D. A. (1999). Stuttering intervention: A collaborative journey to fluency freedom. Austin: TX: Pro-Ed.
• Tomaszewska, A., Pępiak – Kowalska, K. (2017). Coaching i jąkanie. W: Życie z zacięciem, (red. )L. Jankowska – Szafarska, B. Suligowska, R. Kara, K. Kupiec, Kraków: Wydawnictwo Edukacyjne, s. 238 – 245.
• Węsierska, K. (2011). Udział rodziców w terapii opóźnionego rozwoju mowy na przykładzie kanadyjskiego programu Do rozmowy potrzeba dwojga – It Takes Two to Talk The Hanen Program® for Parents, Forum Logopedyczne, 19, 94–101.
• Van Riper, Ch.(1982). The nature of stuttering. New Jersey: Englewood Clifs.