Dzieci uwielbiają bajki. Czytają je same lub czytają im je opiekunowie i nauczyciele dla przyjemności, jednak mogą one mieć również działanie terapeutyczne i edukacyjne. Bajki pozwalają dzieciom na łagodne przepracowywanie emocjonalne tematów trudnych czy zmierzenie się z własnymi problemami.
Dają wsparcie umożliwiając dzieciom identyfikację z bohaterami podobnymi do nich. W artykule opisane zostaną właściwości bajkoterapii i biblioterapii oraz propozycje bajek i zajęć z nimi związanych do wykorzystania w grupach dzieci potrzebujących wsparcia w zakresie poczucia własnej wartości i samoakceptacji.
Biblioterapia i bajkoterapia
Bajka terapeutyczna to utwór przeznaczony dla dzieci, w którym świat przedstawiony jest z perspektywy dziecka. Bajki terapeutyczne mają na celu wspieranie dziecka w rozwoju osobistym, niwelowanie problemów emocjonalnych i związanych z zachowaniem oraz uspokojenie, zrelaksowanie. Maria Molicka wyróżnia trzy rodzaje bajek terapeutycznych: – relaksacyjną, mającą na celu uspokojenie dziecka poprzez użycie technik relaksacyjnych (Jacobsona, Schultza), wizualizację czy techniki mindfulness, – psychoedukacyjną, która ma na celu zmienić lub rozszerzyć repertuar zachowań dziecka oraz – psychoterapeutyczną, ukierunkowaną na redukcję lęku[1].
Bajka pozwala wzmocnić i wzbogacić mocne strony dziecka, aby lepiej radziło sobie z trudnościami. Książka może dać wsparcie w trudnych sytuacjach, w redukcji lęków, stresu, w relaksacji oraz kształtowaniu poczucia własnej wartości i akceptacji. Bajkoterapia pozwala w nieinwazyjny, łatwy sposób wspierać rozwój najmłodszych. Kiedy opowiedziana historia jest podobna lub taka sama jak obecna sytuacja dziecka może ono identyfikować się z bohaterem bajki. Pozytywne zakończenie opowieści daje nadzieję na dobre zakończenie trudnej sytuacji i buduje wiarę w sukces, w to, że dziecku uda się jakoś poradzić z czekającym na nie wyzwaniem. Wzmocnieniem dla dziecka będą wszelkie sukcesy bohatera. Słuchając bajki o bohaterze z podobnym problemem, trudnością, dziecko nabiera przekonania, że nie jest samo, że inni też mogą przeżywać podobne rozterki i co najważniejsze, poradzić sobie z nimi i być szczęśliwym, chwalonym, dzielnym. Bohaterowie bajek, szczególnie ci, u których dziecko widzi cechy podobne do swoich własnych, mogą dostarczyć dziecku ukojenia niepokojów, spełnienia potrzeb, dać nadzieję i wzmocnić akceptację siebie oraz poczucie własnej wartości. Bajka dostarcza też dzieciom wzorów zachowań, uczy reakcji na inność oraz akceptacji.
Bajkoterapia pomaga dzieciom pozyskiwać wiedzę o świecie, uczuciach, emocjach czy postawach, a także o zachowaniach innych, dostarcza wzorów myślenia i zachowania, daje wsparcie w emocjonalnie trudnych sytuacjach. Pozwala dziecku budować odporność psychiczną i lepiej funkcjonować w otaczającym je świecie.
Ważne jest, aby stosując bajki terapeutyczne w pracy z dziećmi dobierać książki adekwatnie do możliwości, potrzeb i problemów dziecka. Właściwa literatura pozwoli dziecku wzbogacić posiadane lub nabyć potrzebne mu zasoby. Bajkoterapia może pełnić funkcję profilaktyczną, jak i terapeutyczną zarówno w przedszkolu, jak i w szkole.
Bajki terapeutyczne nie są metodą, która kończy się na przeczytaniu dzieciom wybranej bajki. Ten pierwszy etap w postaci zapoznania dzieci z treścią bajki jest pretekstem do dalszej rozmowy z dziećmi na dany temat, rozwinięcia i przepracowania tematu przez ćwiczenia terapeutyczne pozwalające uwolnić emocje, przelać je na papier czy ujawnić je w innej arteterapeutycznej formie pracy. Nie powinniśmy narzucać dzieciom interpretacji bajki i właściwego (dla nas) rozumienia przedstawionych w niej odczuć i zachowań. Samo dziecko powinno się z bajką „oswoić” i zrozumieć ją po swojemu, tak aby nabrała ona dla dziecka osobistego znaczenia, pozwoliła na odkrycia osobiste czy społeczne, które dobrze zapamięta.
Propozycje wykorzystania bajkoterapii we wspieraniu poczucia własnej wartości i akceptacji u dzieci
Poszukiwanie swoich mocnych stron
Bajka o pszczółce Marii Molickiej[2] pokazuje tytułową bohaterkę w roli poszukiwacza własnych zdolności i umiejętności. Pszczółka sprawdza swoje zdolności, ale wciąż nie może znaleźć tego, w czym jest dobra. Śpiew jej nie wychodzi, taniec też nie, w aktorstwie jest wiele lepszych od niej zwierzątek. W końcu przyjaciele podsuwają jej pomysł zbierania miodu i okazuje się, że to w tym zajęciu odnajduje swoje powołanie. Jest chwalona i dumna z siebie. Bajka pokazuje, że każdy z nas szukając, może odnaleźć swój wyjątkowy talent i być w wybranej dziedzinie najlepszym. To propozycja, która pomoże wesprzeć dziecko przeżywające porażki i często się poddające, gdy coś mu nie wychodzi. Wzmocni je w poszukiwaniach i próbowaniu nowych rzeczy, aby odnaleźć swój wyjątkowy talent. Oddziaływanie bajki można wzmocnić ćwiczeniami wspierającymi u dziecka odnajdywanie własnych mocnych stron, umiejętności i talentów. Dla dziecka młodszego proponuję zadanie, w którym na kartce papieru narysuje obie swoje dłonie, a w każdym z paluszków wpisze to, co potrafi robić, w czym jest dobre. W wersji dla dzieci starszych można zastosować narzędzie coachingowe– koło życia[3], w wersji koła umiejętności, w które dziecko wpisze swoje umiejętności czy dziedziny, w których dobrze sobie radzi, jest z siebie dumne. Po wykonaniu zadania każde z dzieci może opowiedzieć grupie o swoich umiejętnościach lub można poprosić dzieci, by przedstawiły siebie wzajemnie na podstawie swoich rysunków. Każdą wypowiedź dziecka powinny zakończyć brawa grupy. Taka formuła pozwoli wzmocnić poczucie własnej wartości dzieci biorących udział w zajęciach, a także uświadomić dzieciom, jak wiele wspaniałych umiejętności posiadają, także takich, które wyróżniają je na tle grupy.
Inny, czyli wyjątkowy
Propozycją bajkoterapeutyczną, która wesprze dziecko w akceptacji samego siebie w sytuacji, kiedy widocznie różni się ono do pozostałych rówieśników przez swój wygląd czy przypadłość i pokaże, że wielu z nas jest w czymś „inne” od pozostałych, jest pozycja Przygody Fenka. Kłopoty ze słowami[4] autorstwa Magdaleny Grucy. Podobna bajka, odwrażliwiająca dzieci na problem jąkania, którą również można wykorzystać na podobnych zajęciach to Kto – kto – kto robi hu – hu – hu?[5] Bajka szczególnie zalecana jest w procesie odczulania dziecka na problem jąkania, ale także doskonała dla grupy rówieśniczej, aby wprowadzić dzieci w temat i nauczyć prawidłowych zachowań i reakcji na niepłynne mówienie kolegi. Bajka opowiada historię niedźwiadka Leona i jego przyjaciół z przedszkola, w tym tytułowego Fenka. Leon mówi niepłynnie i boi się, że dzieci mogą się z tego powodu z niego śmiać. Na szczęście pani przedszkolanka tłumaczy dzieciom, czym jest jąkanie, a dzieci bardzo troskliwie i po przyjacielsku traktują Leona. Okazuje się, że ma wsparcie przyjaciół w swoim problemie. Wszyscy mimo swoich odmienności, jak na przykład jąkanie czy noszenie okularów, nie stają się „gorsi”, a wręcz przeciwnie – różnice są ciekawe i pomimo ich występowania możemy się przyjaźnić. Bajka może być wykorzystana nie tylko w grupie, w której pojawia się jąkające się dziecko, ale także w grupie, w której są dzieci, które czują się inne od rówieśników z jakiegoś powodu. Wesprze dziecko w akceptacji siebie pomimo swojej „inności”.
Propozycją o podobnej tematyce, dotyczącej odmienności czy kompleksów, jakich mogą doświadczać dzieci i młodzież, jest publikacja Truskawkowe piegi autorstwa Julianne Moore[6]. Jest to przesympatyczna opowieść o dziewczynce, którą przezywano Piegowatą Truskawką, ponieważ miała buzię całą w piegach. Niestety, piegi bardzo jej dokuczały, nie lubiła ich i nie chciała ich mieć, przez nie czuła się gorsza od innych dzieci. Podejmowała wiele prób, aby je usunąć czy ukryć, było to jednak niemożliwe. Kiedy przestała chować swoje piegi okazało się, że są one jej znakiem rozpoznawczym i wszyscy bardzo je lubią, a także, że właśnie z piegami potrafi dobrze się bawić i ma mnóstwo przyjaciół. Dorastając zaakceptowała swój wygląd, a piegi z gigantycznego kompleksu stały się faktem bez znaczenia, z którym można było normalnie i szczęśliwie żyć. Bajka ta, podobnie jak Przygody Fenka, będzie idealna dla dzieci, które nie akceptują samych siebie z powodu swoich niedoskonałości lub cech, którymi różnią się od rówieśników. Dzięki identyfikowaniu się z bohaterką opowiadania będą mogły „odwrażliwić” się na swój problem i przestać bardzo się nim przejmować. Cecha, którą do tej pory uznawały za problem może stać się ich wyjątkowym, jedynym w swoim rodzaju znakiem rozpoznawczym. Oprócz bajki oczywiście powinniśmy przeprowadzić z dziećmi rozmowę na temat treści przeczytanego opowiadania, a także ćwiczenie wzmacniające akceptację siebie przez dzieci. Proponuję wykonanie rysunku pod tytułem „Jestem wyjątkowy”, na którym dzieci będą mogły zilustrować siebie, zaznaczając coś, co wyróżnia je z grupy. Dobrym ćwiczeniem będzie także komplementowanie. Ćwiczenie rozpocząć może prowadzący, który powie miłe zdanie o każdym dziecku z grupy, np. „zauważyłam, że dzisiaj sam wszedłeś do klasy bez mamy, jestem dumna z ciebie, że potrafisz być taki dzielny” lub „widzę, że dzisiaj założyłaś piękne okulary, masz bardzo dobry gust”. Dzieci również mogą powiedzieć lub przekazać karteczkę z komplementem pozostałym dzieciom z grupy.
Oswoić nowego
Kolejną propozycją jest bajka Historia z linijką pochodząca ze zbioru Historie zamiecione pod dywan Agnieszki Zimnowodzkiej[7]. To bajka doskonała do wprowadzenia w grupie, w której pojawia się nowa osoba nieznana dzieciom lub w której jest problem z dokuczaniem dziecku z jakiegoś powodu. Ma ona na celu zachęcić do poznania każdej nowej osoby, zanim zaczniemy ją oceniać. Opowiada o dziewczynce, która trafia do miejsca, w którym dziwne stwory zaczynają ją oceniać i mierzyć różnymi dziwnymi narzędziami, nic o niej nie wiedząc. Bajka przedstawia sytuację z perspektywy dziecka będącego na uboczu grupy, nieśmiałego, z którego dzieci się wyśmiewają, oceniają, nie znając go oraz z perspektywy innego dziecka – postawionej w tej samej sytuacji dziewczynki wcześniej będącej w grupie naśmiewających się. Dzięki takiemu spojrzeniu na sytuację z dwóch perspektyw bohaterka zaczyna rozumieć, że nie należy oceniać kogoś z góry, nie znając go, ponieważ jest to niesprawiedliwe i nie daje szansy na poznanie i zaprzyjaźnienie się z drugą osobą. U dzieci bajka może przyczynić się do większej otwartości na akceptację innych dzieci, szczególnie tych różniących się od nich samych. Z drugiej strony dzieciom nieśmiałym i odrzuconym przez grupę daje szansę na nowy początek w tej grupie, szansę na poznanie go przez grupę od właściwej strony, co może wesprzeć jego poczucie własnej wartości. Bajka powinna być zakończona rozmową i ćwiczeniem dla dzieci. Proponuję zabawę w „miłe plotki”. Polega ona na tym, że dzieci dobierają się w pary, najlepiej z osobami z grupy, które znają najmniej i rozmawiają ze sobą tak, aby dowiedzieć się o drugiej osobie jak najwięcej, a następnie przedstawić ją reszcie grupy, pamiętając o skupieniu się na mocnych stronach i interesujących cechach opisywanej osoby.. Zajęcia z tą bajką zakończyć można zabawą w komplementowanie. Dzieci ustawiamy w dwóch kołach (jedno wewnątrz drugiego) twarzami do siebie. Każda para ma przekazać sobie szczery komplement (co w Tobie lubię, co mi się w Tobie podoba, co w Tobie jest interesującego, ciekawego dla mnie?) – dzieci przesuwają się w każdej rundzie o jedną osobę w prawo, tak aby wszystkie osoby z kół wymieniły się pozytywnymi myślami o sobie. Na koniec dzieci mogą podsumować usłyszane komplementy i powiedzieć głośno przed grupą jak widzą je inni: „Jestem…”.
Słabość zamieńmy w odwagę
Książeczka o wilczku Leonie[8] opowiada o zmaganiu się ze strachem i rodzeniu się odwagi, ale także o przezwyciężaniu swoich słabości i pokazaniu, że każdy z nas się czegoś boi, co nie znaczy, że jest gorszy od innych, czy jest tchórzem, ale, że jest na to przyzwolenie. Każdy z nas może mieć swój mały strach, ważne żeby nabierać odwagi, akceptować siebie ze swoimi małymi niedoskonałościami i starać się sobie z nimi radzić. Wilczek rozmawia w bajce z całą rodziną, dowiadując się jakie są ich małe strachy. Wilczek zbiera porady bliskich osób jak poradzić sobie ze strachem i nabiera pewności siebie. Kładąc się spać w ciemnym pokoju powoli nabiera odwagi i przestaje chować się pod kołdrą korzystając ze strategii, które otrzymał od członków rodziny. Próbuje rozluźnić się za pomocą oddechu, unikać pułapek myślowych związanych ze strachem w kuferku na niepokoje i stopniowo mierzyć się ze strachem. Bajka pokazuje, że każdą trudność można małymi krokami przezwyciężyć i zyskać pewność siebie, ale także zaakceptować swoje małe trudności, nabrać ich świadomości i dzięki temu stopniowo się z nimi mierzyć. Pokazuje, że warto próbować, aby zdobywać nowe umiejętności mimo początkowych porażek, co pozwala dziecku zwiększać poczucie własnej wartości. Bajce towarzyszyć może rozmowa o strachach, trudnościach, o próbach radzenia sobie z dziecięcymi problemami, o tym jak małymi krokami stawać się odważniejszym i stawiać czoła małym strachom. Możemy wybrać sytuację, której podobnie boją się lub nie radzą sobie dzieci i wymyślić drabinę małych kroczków, w których z dziećmi opiszemy, jak można sobie z nią poradzić i z pewnością przezwyciężyć trudności. Można również poprosić dzieci o wykonanie kwiatów ważnych umiejętności i cech. W środku kwiatu dzieci mają wpisać jakiś swój sukces, coś czego udało mi się dokonać, a na płatkach cechy lub umiejętności, które posiadają, a dzięki którym udało im się tego dokonać. Zadanie można kontynuować zastanawiając się, jakich innych sukcesów można dokonać lub z jaką trudnością się zmierzyć dzięki tym posiadanym już zasobom dziecka.
Podsumowanie
Przedstawione w artykule propozycje bajek oraz ćwiczenia mogące pomóc omówić i przyswoić przez dzieci dane treści mogą być wykorzystane zarówno na zajęciach indywidualnych, jak i na spotkaniach grupowych z dziećmi w starszych grupach przedszkolnych i w wieku szkolnym. Może to być ciekawa alternatywa dla typowych zajęć edukacyjnych czy standardowych godzin wychowawczych.
Przypisy
- M. Molicka, Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii, Poznań 2002.
- Tamże, s.165-167.
- A. Cywińska, S. Majewska, K. Pępiak-Kowalska, E. Szwec, Coaching, Lublin 2013, s. 71-73.
- M. Gruca, Przygody Fenka. Kłopoty ze słowami, Bielsko – Biała, 2017.
- P. Schneider, Kto – kto – kto robi hu – hu – hu?, , Katowice 2014.
- J. Moore, Truskawkowe piegi, przeł. P. Reiter, Warszawa 2008.
- A. Zimnowodzka, Historie zamiecione pod dywan, Łódź 2017, s.8.
- A. Pawłowska, Wilczek Leon, odwaga i uważność, Poznań 2017.
Bibliografia
- Cywińska A., Majewska S.,Pępiak-Kowalska K.,Szwec E., Coaching, Lublin 2013.
- M. Gruca, Przygody Fenka. Kłopoty ze słowami, Bielsko – Biała, 2017.
- Heyboer O’Keefe S., Raz, dwa, trzy, gwiazdą jesteś… Ty! Podręcznik dla dzieci, które czują się inne, Inowrocław 2005.
- Moore J., Truskawkowe piegi, przeł. P. Reiter, Warszawa 2008.
- Molicka M., Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii, Poznań 2002.
- Pawłowska A., Wilczek Leon, odwaga i uważność, Poznań 2017.
- Schneider P., Schartmann G., Kto – kto – kto robi hu – hu – hu?, Katowice 2014.
- Zimnowodzka A., Historie zamiecione pod dywan, Łódź 2017.
