Predyspozycje temperamentalne i poziom lęku u jąkających się dzieci i osób dorosłych

Celem opisanego w artykule badania była analiza profilu temperamentalnego dzieci jąkających się oraz temperamentu i lęku u dorosłych osób jąkających się w zestawieniu z grupą dzieci i osób dorosłych mówiących płynnie. 

• Artykuł pochodzi z: Jastrzębowska – Jasińska, A. (2018). Predyspozycje temperamentalne i poziom lęku u jąkających się dzieci i osób dorosłych [w:] K. Węsierska (red.) Forum Logopedyczne, 26, s. 87 – 98.

Badania przeprowadzono na gruncie behawioralno-genetycznej teorii temperamentu Arnolda Bussa i Roberta Plomina oraz teorii lęku Charlesa Spielbergera. Wyniki pokazały, że temperament dzieci jąkających się istotnie różni się od temperamentu dzieci mówiących płynnie. Jąkające się dzieci są bardziej emocjonalne i nieśmiałe, a mniej towarzyskie i aktywne od grupy porównawczej. Natomiast dorosłe osoby jąkające się pod względem temperamentu różnią się od grupy osób mówiących płynnie wymiarem strachu, a także lękiem jako cechą. Wyniki badania pokazują różnice temperamentalne między dziećmi i dorosłymi jąkającymi się oraz pozwala opisać prawdopodobny profil temperamentalny dzieci oraz charakterystykę temperamentu i nasilenie lęku jako cechy i jako stanu u dorosłych osób jąkających się.

Definicje

Jąkanie

Jąkanie to według definicji Diagnostycznego i statystycznego podręcznika zaburzeń psychicznych (DSM-V, 2013) zaburzenie rytmu i płynności mówienia, które powoduje zakłócenia w wypowiadaniu się w skutek mimowolnego powtarzania dźwięków i sylab, przedłużania dźwięków, blokowania dźwięków oraz przerywania brzmienia wymawianych dźwięków, a któremu towarzyszy nadmierne napięcie oraz unikanie słów, które sprawiają trudność. W efekcie objawy te powodują niepokój o własne mówienie oraz ograniczenie skutecznej komunikacji, co ma wpływ na życie społeczne i zawodowe i jest przyczyną przykrych przeżyć. Definicja zwraca uwagę na logopedyczny jak i społeczny aspekt zaburzenia. Szerszą definicję wskazującą na wiele czynników towarzyszących niepłynności mowy w jąkaniu podaje M. Chęciek. Według tego autora jąkanie to „komunikatywne zaburzenie płynności mówienia o podłożu wieloczynnikowym, któremu towarzyszą zakłócenia fizjologiczne, psychologiczne, językowe i socjologiczne, a przejawia się skurczami mięśni oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych, wywołujących kloniczne i toniczne blokowanie jednostek mowy oraz dysfunkcjami objawów pozajęzykowych pod postacią m.in. stanów logofobicznych i współruchów mięśniowych” (2007, s. 48).

Temperament

Temperament to zespół cech widocznych w zachowaniu jednostki, które stanowią składnik osobowości. Charakteryzuje się względną stałością w toku życia jednostki, a zmiany które w nim następują są bardzo powolne. Ma podstawy biologiczne związane z mechanizmami biochemicznymi i fizjologicznymi. Temperament jest ponadto częściowo zdeterminowany genetycznie. Określony profil temperamentu, zachowania dziecka, jest widoczny już w pierwszych latach życia (Strelau, 2006). Allport pisze, że temperament to zjawiska natury emocjonalnej charakterystyczne dla danej osoby. Zależą one od struktury konstytucjonalnej i mają pochodzenie genetyczne (1938). Natomiast Goldsmith i Campos (1986) określają temperament jako indywidualne różnice w emocjonalności. Rubinsztejn (1962) opisuje temperament jako właściwości układu nerwowego widoczne w działaniu i zachowaniu człowieka. Z kolei według Mierlina (1973, za: Strelau, 1992) na temperament składają się także takie wymiary jak: lęk i stałość emocjonalna oraz ekstrawersja i introwersja.

Rothbart definiuje temperament jako biologicznie uwarunkowane, indywidualne różnice w reaktywności i samoregulacji (Rothbart, Ahadi, Hershey i Fisher, 2001). W jej definicji reaktywność odnosi się do pobudzenia fizjologicznego i systemu odpowiedzi czuciowych, a samoregulacja to te procesy, które mogą modulować (ułatwiać lub hamować) reaktywność jednostki. Struktura temperamentu zmienia się w trakcie życia poczynając od niemowląt u których przeważa reaktywność do starszych dzieci, u których dominują już procesy samoregulacji (Putnam, Ellis i Rothbart, 2001).

Behawioralno – genetyczna teoria temperamentu Arnolda Bussa i Roberta Plomina

Behawioralno – genetyczna teoria temperamentu jest jedną z wielu istniejących teorii opisujących temperament zostanie ona opisana szczegółowo, gdyż na jej podstawie oparte są wyniki badań przedstawione w niniejszym artykule.

Buss i Plomin definiują temperament, jako „zespół dziedziczonych cech osobowości, które ujawniają się już we wczesnym okresie życia jednostki. Cechy te są zdeterminowane genetycznie i ujawniają się już w 1 roku życia dziecka” (1984, s. 7). Według tych autorów istnieją trzy wymiary temperamentu: emocjonalność, aktywność i towarzyskość. U dzieci badacze wyróżniają jeszcze jeden wymiar temperamentu, jakim jest nieśmiałość (Buss, Plomin, 1984). Emocjonalność oznacza poziom tendencji do łatwego reagowania silnym pobudzeniem. Wskazuje na poziom pobudzenia występujący pod wpływem stymulacji, którego zewnętrznym odzwierciedleniem jest okazywane zaniepokojenie, gniew lub lęk. Na emocjonalność składają się trzy składniki: niezadowolenie, czyli skłonność do łatwego i silnego reagowania niepokojem; strach, rozumiany jako tendencja do unikania wrogiej stymulacji oraz próby uciekania przed zagrożeniem, któremu towarzyszą często objawy charakterystyczne dla dystresu (płacz, krzyk); oraz złość, którą wywołują bodźce drażniące lub frustrujące (Oniszczenko, 2012). Aktywność dotyczy szybkości ruchów i poziomu posiadanej energii życiowej, widocznej w funkcjonowaniu ruchowym. Związana jest z wykorzystaniem energii fizycznej. Składnikami aktywności są wigor i tempo, a także wytrzymałość i motywacja. Aktywność jest jedynym wymiarem w opisywanej charakterystyce temperamentu, która dotyczy stylu zachowania (Oniszczenko, 2012). Towarzyskość jest wymiarem pokazującym czy jednostka woli przebywać z innymi ludźmi czy w samotności. Jest to wymiar opisujący skłonność do poszukiwania kontaktu z innymi ludźmi i przebywania z nimi oraz unikania spędzania czasu w samotności (Oniszczenko, 2012). Nieśmiałość według Bussa i Plomina jest częścią ogólniejszego wymiaru, jakim jest towarzyskość. Dotyczy zachowań występujących w obecności osób obcych lub przypadkowych. Przejawia się w postaci skrępowania i unikania oraz poczucia dyskomfortu i napięcia, a także dystansowania się od ludzi i unikania interakcji z innymi (Oniszczenko, 2012.

Lęk

W klasyfikacji DSM-IV lęk definiowany jest jako „trwożne przewidywanie przyszłych zagrożeń lub nieszczęść, któremu towarzyszą uczucia dysforyczne lub somatyczne objawy napięcia” (1995, s. 764). Reber (2002) definiuje lęk jako stan emocjonalny, który jest nieprzyjemny i związany z przeżywaniem obaw, przykrości, stresu i strachu. Lęk to stan, który jest pozbawiony obiektu. Teorie uczenia termin lęku odnoszą do uwarunkowanych popędów motywujących do uaktywniania się reakcji unikania. Lęk jest reakcją wyuczoną, która pojawia się w określonych okolicznościach (Reber, 2002). Werka i Zagrodzka (2009) piszą, że lęk jest prawdopodobnie trwałą predyspozycją indywidualną do reagowania w sposób emocjonalny na wszystkie bodźce pochodzące z otoczenia, nawet te niegroźne, które interpretowane są jako niebezpieczne. Wystąpić może również w sytuacji, w której jednostka powinna czuć się całkowicie bezpieczna lub w momencie, gdy zagrożenie jest jedynie potencjalne, ale realnie nie wystąpiło. Ponad to lęk może być reakcją na wspomnienia, wyobrażenia lub przeczucia jednostki, co do wystąpienia ewentualnego zagrożenia, a także zmiany w otoczeniu, które mogą wydawać się niebezpieczne. White i Depue (1999) nazywają lęk emocjonalnym systemem, który reaguje na sytuacje, którym towarzyszą porażki, społeczne porównania, niepewność i negatywna ocena własnej osoby. Według tych autorów lęk ma więc pomóc przetrwać człowiekowi w społeczeństwie.

Spielberger (2006) w swojej koncepcji lęku, na której oparte są badania opisane w niniejszym artykule wyróżnia dwa różne czynniki lęku: lęk rozumiany jako stan wynikający z reakcji jednostki na określoną sytuację i lęk rozumiany jako cecha, wynikający z osobowościowych różnic indywidualnych. Cecha lęku definiowana jest jako „motyw lub nabyta dyspozycja behawioralna, która czyni jednostkę podatną na postrzeganie szerokiego zakresu obiektywnie niegroźnych sytuacji jako zagrażających i reagowanie na nie stanami lęku, nieproporcjonalnie silnymi w stosunku do wielkości obiektywnego niebezpieczeństwa” (1966, s. 6). Opisany typ lęku ma charakter wyuczony. Stan lęku opisywany jest jako „subiektywne, świadomie spostrzegane uczucia obawy i napięcia, którym towarzyszy związana z nimi aktywacja lub pobudzenie autonomicznego układu nerwowego” (1966, s. 6). Lęk jako stan charakteryzuje się dużą zmiennością w odpowiedzi na oddziaływanie różnorodnych czynników zagrażających (Spielberger,1966).

Czynniki ryzyka wpływające na wystąpienie i utrzymywanie się jąkania

Czynniki, które predysponują dziecko do wystąpienia jąkania mogą mieć charakter: lingwistyczny, środowiskowy, fizjologiczny lub psychologiczny. Obecność tych czynników decyduje o tym jak pozytywne lub negatywne będą rokowania, co do pozostania lub przeminięcia jąkania u dziecka. Czynniki fizjologiczne sprzyjające wystąpieniu jąkania to: pojawienie się wcześniej jąkania w rodzinie dziecka, strukturalne i funkcjonalne różnice w mózgu osób jąkających się, różnice w sprawności motorycznej narządów mowy i płeć męska. Czynniki językowe to: mniejsza sprawność artykulacyjna, opóźnienie rozwoju mowy lub ponadprzeciętny rozwój funkcji językowych i występowanie wad wymowy. Aspekty środowiskowe i psychologiczne sprzyjające rozwojowi jąkania dotyczą temperamentu dziecka i tutaj wystąpienia takich cech, jak: perfekcjonizm, wysoka aktywność, wysoka reaktywność emocjonalna, mała elastyczność, nieśmiałość, mniejsza pewność siebie , a także negatywne reakcje rodziców na objawy jąkania u dziecka, zawyżone wymagania rodziców wobec dziecka, wysoki poziom niepokoju związanego z jąkaniem dziecka u rodziców, szybki i zmienny tryb życia rodziny, typ interakcji między rodzicami, a dzieckiem, oraz jego świadomość problemu (Kelman, Nicholas, 2013). Badania pokazują, że już u małych dzieci, w wieku przedszkolnym, mogą pojawić się obawy przed mówieniem, które to, podobnie jak świadomość jąkania rosną wraz z wiekiem (Yairi, Ambrose, 2005). Czynnikami ryzyka, które wpływają na utrzymywanie się jąkania są również uświadomienie sobie przez dziecko swoich problemów z mową i związane z tym negatywne reakcje emocjonalne, takie jak lęk, frustracja, złość, poczucie winy, wycofywanie się z komunikacji. Czynnikiem ryzyka są też pełne niepokoju czy paniki reakcje rodziców na niepłynność u dziecka czy nadmierny krytycyzm rodziców. Znaczenie ma również styl komunikacji, wychowania i życia całego systemu rodzinnego dziecka jąkającego się (Chmela, 2004; Guitar, Conture, 2012).

Charakterystyka temperamentu i poziom lęku u osób jąkających się w świetle dotychczasowych badań

Dzieci jąkające się w porównaniu z dziećmi mówiącymi płynnie są bardziej aktywne i mają większe trudności z koncentracją uwagi (Embrechts, Ebben, 2000; Karrass i in., 2006; Nicholas, Yairi, 2006). Embrechts i współpracownicy (2000) wskazują, że są bardziej impulsywne. Często trudno jest im być elastycznym, przystosować się do nowych sytuacji i zaakceptować zmiany (Anderson, 2003; Embrechts i in., 2000). Dzieci jąkające się są również bardziej reaktywne emocjonalnie – silniej reagują na stres i sytuacje wywołujące ekscytacje czy inne silne emocje; trudniej im także kontrolować emocje i wrócić do stanu równowagi emocjonalnej (Karrass i in., 2006). Inni autorzy wskazują także, że jąkanie idzie w parze z takimi cechami temperamentu, jak: introwertyzm, wrażliwość, wycofanie, nieśmiałość, niepewność, ale także lękliwość i niepokój oraz unikanie podejmowania ryzyka (Fowlie, Cooper, 1978; Nicholas i in., 2006; Oyler, 1996).

Negatywny obraz siebie, obniżona samoocena i poczucie mniejszej wartości, brak akceptacji dla własnej osoby i zmniejszone poczucie bezpieczeństwa to według Bieleckiego (2002) cechy osobowości charakterystyczne dla osób jąkających się. Schulze (1989) pisze, że jąkanie związane jest z wieloma charakterystycznymi zachowaniami i cechami, takimi jak: nieśmiałość, brak wytrwałości w działaniu, mała koncentracja uwagi czy mała pewność siebie. Bielecki (1988) wskazuje, że jąkające się osoby są nastawione na przeżywanie negatywnych sytuacji i niepowodzeń, odczuwają przekonanie o braku akceptacji ze strony własnego środowiska, większą ostrożność i powściągliwość, a także mniejszy entuzjazm.

Conture i in. (2006) zaproponowali komunikacyjno-emocjonalny model jąkania. W tym modelu składowe genetyczne i środowiskowe oraz elementy językowe związane z planowaniem i wytwarzaniem mowy są powiązane z czynnikami zaostrzającymi objawy niepłynności, tzn. doświadczeniem, reaktywnością emocjonalną i regulacją oraz zachowaniami charakterystycznymi dla jąkania. Badacze ci postawili hipotezę, że dzieci zaczynają się jąkać z powodu zakłóceń w planowaniu i produkcji mowy i języka. Kiedy towarzyszy im wysoka reaktywność emocjonalna to dzieci te doświadczając długotrwale jąkania mogą reagować coraz silniej emocjonalnie na swoje objawy. Ponadto, Conture i in. sugerują, że ta emocjonalna reaktywność u dzieci jąkających się może prowadzić do zmian typów niepłynności, ich czasu trwania oraz fizycznego napięcia. Koncepcja ta nie została jednak potwierdzona w późniejszych badaniach. Inni autorzy spekulowali o możliwym znaczeniu koncepcji związanych z temperamentem takich jak wrażliwość na jąkanie, perfekcjonizm, tolerancja na frustrację, niepokój dla zrozumienia pojawienia się objawów niepłynnosci, ich rozwoju, a nawet skuteczności leczenia jąkania (Anderson, Pellowski, Conture, 2001; Embrechts, Ebben, Franke i van de Poel, 2000; Felsenfeld i inni, 2000; Gregory, 2003; Guitar, 1998; Karrass i wsp., 2006; Messenger, Onslow, Packman i Menzies, 2004). Guitar (1998) na przykład spekuluje, że niektóre jąkające się dzieci mogą rodzić się z podwyższoną wrażliwością emocjonalną (nadwrażliwością), co sprawia, ze szczególnie silnie będą reagować na swoje trudności w mówieniu.

Badania, w których zastosowano kwestionariusze rodzicielskie, podają różnice temperamentalne pomiędzy dziećmi jąkającymi się i dziećmi mówiącymi płynnie (Anderson i wsp., 2003, Embrechts i wsp., 2000, Karrass i in., 2006). Wyniki tych badań, wykazały, że dzieci jąkające się uzyskały znacznie niższe wyniki w skalach związanych z samoregulacją (np. kontrola hamująca, zdolność adaptacji) oraz wyższy na skalach związanych z reaktywnością (np. aktywność, impulsywność) w porównaniu do dzieci mówiących płynnie. Badanie Eggers’a, De Nil i Van den Bergh (2010) przeprowadzone za pomocą kwestionariusza Children’s Behavior Questionnaire (CBQ-D; Van den Bergh and Ackx, 2003), pokazało, że u dzieci jąkających się występuje zwiększony negatywny afekt, obniżona skuteczność kontroli, a także niższa zdolność do kontroli hamującej zachowania, przełączania uwagi oraz wyższy poziom aktywności. Badanie to potwierdziło wcześniejsze wyniki badań wskazujące na wyższą reaktywność emocjonalną u dzieci jąkających się (Embrechts i wsp., 2000, Guitar, 2003; Karrass i wsp., 2006) i niższą zdolność do samoregulacji (Anderson i wsp., 2003, Embrechts i wsp., 2000, Karrass i wsp., 2006). W badaniu Eggers’a i współpracowników (2010) nie stwierdzono ponad to istotnej korelacji pomiędzy temperamentem, a czasem trwania terapii lub nasileniem jąkania. Anderson, Pellowski, Conture i Kelly (2003) przeprowadzili badanie temperamentu u dzieci jąkających się za pomocą Kwestionariusz stylu behawioralnego (BSQ, McDevitt, Carey, 1975). Grupa dzieci jąkających się uzyskała wyniki wskazujące na niższą koncentrację uwagi, mniejszą elastyczność, rozumianą jako trudność akceptowania nowości, zmian oraz zakłócenie rytmów biologicznych, tzn. snu i rytmów okołodobowych.

Bardzo istotne w profilu psychologicznym osoby jąkającej się jest miejsce podwyższonego poziomu lęku i negatywnego afektu. Podczas mówienia jąkające się osoby są w stanie dużego napięcia i lęku, o to, że jakiś wyraz czy głoska spowodują, że nie będą w stanie się wypowiedzieć. Craig (1990) badał dorosłe osoby jąkające się Skalą Lęku Spielbergera. Stwierdził, że u jąkających się osób poziom lęku jako stanu oraz lęku jako cechy był istotnie wyższy niż w grupie kontrolnej. Istotnym czynnikiem zmieniającym poziom lęku u osób jąkających się okazało się być poddanie się terapii mowy. Według Craiga dorośli niepłynnie mówiący poddani są chronicznemu stresowi komunikacyjnemu.

Skalą Lęku Spielbergera badali osoby jąkające się również Miller i Watson (1992), ale ich wyniki wskazywały, że lęk nie zależał od stopnia nasilenia jąkania. Ograniczał się do sytuacji komunikacyjnych i wynikał z negatywnych doświadczeń w rozmowach z innymi. Badania Miller i Watson (1992) udowodniły, że jąkające się osoby są negatywnie nastawione do nawiązywania kontaktów z innymi.

Cele i hipotezy badawcze

Celem przeprowadzonego badania była analiza profilu temperamentalnego dzieci mówiących niepłynnie w porównaniu do dzieci mówiących płynnie oraz porównanie temperamentu i poziomu lęku u osób dorosłych jąkających się oraz osób dorosłych mówiących płynnie. Badanie miało na celu pokazać związki między cechami temperamentalnymi osób dorosłych, a poziomem lęku oraz nasileniem objawów i stopniem uciążliwości jąkania u poszczególnych badanych.

W badaniu postawiono następujące hipotezy:

1. Dzieci jąkające się charakteryzują się wyższym poziomem nieśmiałości i emocjonalności oraz niższym poziomem towarzyskości i aktywności od dzieci mówiących płynnie.
2. Dorosłe osoby jąkające się przejawiają wyższe nasilenie niezadowolenia, strachu i złości oraz niższe nasilenie aktywności i towarzyskości niż osoby dorosłe mówiące płynnie.
3. Osoby dorosłe jąkające się mają wyższy poziom lęku jako stanu i lęku jako cechy niż osoby mówiące płynnie.
4. Poziom lęku jako stanu i cechy oraz temperamentalnych cech strachu, niezadowolenia i złości będzie dodatnio korelował z nasileniem objawów i stopniem uciążliwości jąkania u osób dorosłych.

Metoda badania

Badana grupa

Badanie przeprowadzono w dwóch grupach badawczych. Pierwsze przeprowadzone zostało wśród rodziców (44 matki i 2 ojców) oceniających temperament swoich jąkających się dzieci. W grupie porównawczej znaleźli się rodzice dzieci mówiących płynnie (43 matki i 3 ojców). Drugie objęło grupę osób dorosłych jąkających się i dorosłych mówiących płynnie (grupa porównawcza).

W pierwszym etapie badania zbadana została grupa 46 dzieci jąkających się, w wieku od 3 do 11 lat (rozstęp = 8; M = 7; SD = 2,3), w tym 9 dziewczynek i 37 chłopców. Dzieci pochodziły z różnych polskich miast i przejawiały objawy jąkania wczesnodziecięcego. Grupa porównawcza liczyła również 46 dzieci (13 dziewczynek i 33 chłopców), w wieku, od 3 do 11 lat (rozstęp = 8; M = 5,4; SD = 2,4), które mówią płynnie. Uczestnicy dobierani byli do badania w sposób celowy.

W drugim etapie badania grupa zbadanych zostało 50 osób dorosłych w wieku od 21 do 50 lat (M = 32; SD = 9,1), w tym 17 kobiet i 33 mężczyzn pochodzących z różnych miast Polski, którzy przejawiają objawy jąkania chronicznego. Grupę porównawczą stanowiła 50 osobowa grupa osób (25 kobiet i 25 mężczyzn) mówiących płynnie w wieku od 21 do 50 (M = 33; SD = 9,7). Osoby, które znalazły się w badanej grupie dobierane były w sposób celowy.

Do kwestionariuszy przekazywanych osobom dorosłym jąkającym się dołączona była ankieta, mająca na celu samoocenę nasilenia objawów jąkania i uciążliwość tego zaburzenia w codziennym życiu. Badani oceniając nasilenie swojego jąkania i jego uciążliwość w codziennym życiu, mieli zaznaczyć jeden z punktów na następującej skali: 1 – jąkanie jest minimalne i zdecydowanie nie przeszkadza mi w codziennym życiu, 2 – jąkanie jest mało nasilone i raczej nie przeszkadza mi w codziennym życiu , 3 – jąkanie jest silne i raczej przeszkadza mi w codziennym życiu, 4 – jąkanie jest bardzo nasilone i zdecydowanie przeszkadza mi w codziennym życiu. Badani średnio ocenili swój problem jąkania na 2,3 (SD = 0,6).

Narzędzia badawcze

Kwestionariusz Temperamentu EAS

Badanie zostało przeprowadzone za pomocą kwestionariusza temperamentu Bussa i Plomina w wersji dla dzieci (EAS – C) i w wersji dla dorosłych (EAS ‒ D), w polskiej adaptacji Oniszczenko. EAS – C to narzędzie wypełniane przez rodziców, opisujących własne dzieci na podstawie obserwacji. Rodzic ocenia na 5 – stopniowej skali (zdecydowanie nie, raczej nie, nie wiem, raczej tak, zdecydowanie tak) 20 twierdzeń dotyczących funkcjonowania dziecka. Kwestionariusz w wersji dla dzieci bada temperament w czterech wymiarach: emocjonalności, aktywności, towarzyskości i nieśmiałości. Przeznaczony jest dla dzieci w wieku 3 – 11 lat, dla obu płci łącznie (Oniszczenko, 2012).

EAS – D jest kwestionariuszem przeznaczonym dla osób w wieku 16 – 50 lat, oddzielnie dla kobiet i dla mężczyzn. Bada pięć wymiarów temperamentu: niezadowolenie, strach, złość, aktywność i towarzyskość. Zawiera 20 stwierdzeń dotyczących funkcjonowania badanego ocenianych przez niego na 5 – stopniowej skali (zdecydowanie nie, raczej nie, nie wiem, raczej tak, zdecydowanie tak).

Inwentarz Stanu i Cechy Lęku STAI

Inwentarz Stanu i Cechy Lęku w adaptacji Spielbergera, Strelaua, Wrześniewskiego i Tysarczyk to narzędzie przeznaczone dla młodzieży (powyżej 15 r. ż.) i osób dorosłych. Arkusz składa się z 40 stwierdzeń: 20 oceniających cechę lęku i 20 sprawdzających stan lęku. W pierwszej części arkusza dotyczącej lęku jako stanu osoba badana ocenia każde ze stwierdzeń zgodnie z tym jak w tym momencie się czuje, na skali: zdecydowanie nie (1), raczej nie (2), raczej tak (3) i zdecydowanie tak (4). W drugiej części testu badającej lęk jako cechę, ocenia każde stwierdzenie zgodnie z tym jak zwykle się czuje i jak często zdarzają się jej opisane odczucia, na skali: prawie nigdy (1), czasami (2), często (3) i prawie zawsze (4) (Wrześniewski i in., 2006).

Wyniki badań

Temperament u jąkających się dzieci

W celu oceny różnic temperamentalnych między dziećmi jąkającymi się, a grupą porównawczą, przeprowadzono analizę statystyczną testem t – Studenta dla prób niezależnych. Analiza pokazała, że poziom emocjonalności, t (86) = 2; p < 0,05; d = 0,43; nieśmiałości t (86) = 2,8; p < 0,05; d = 0,6; aktywności t (86) = -2,1; p < 0,05; d = -0,9,i towarzyskości t (86) = – 2,4; p < 0,05; d = -0,52, istotnie różni się w badanych grupach.

Tabela 1

Statystyki opisowe dla wymiarów temperamentu w grupie dzieci mówiących płynnie i dzieci jąkających się (N=44)

Źródło: Opracowanie własne.

Poziom emocjonalności u dzieci jąkających się (M = 17; SD = 3,2) okazał się być istotnie statystycznie wyższy, niż u dzieci mówiących płynnie (M = 15 ; SD = 4,5). Także stopień nieśmiałości u dzieci jąkających się (M = 13; SD= 4,1) był istotnie statystycznie wyższy, niż u dzieci płynnie mówiących (M = 10,5; SD = 3,9). Poziom towarzyskości u dzieci mówiących płynnie (M = 19; SD= 3,5) jest istotnie statystycznie wyższy, niż u dzieci jąkających się (M = 17,6; SD=3,1). Także poziom aktywności u dzieci mówiących płynnie (M = 21; SD= 4,2) jest istotnie statystycznie wyższy, niż u dzieci jąkających się (M = 19; SD = 3).

Wykonano dodatkowe analizy dotyczące związków między wymiarami temperamentu w badanych grupach. W grupie dzieci jąkających się wystąpiły cztery istotne statystycznie korelacje między zmiennymi: im wyższa emocjonalność, tym wyższy poziom towarzyskości; im wyższa aktywność, tym wyższy poziom towarzyskości; im wyższa aktywność tym niższy poziom nieśmiałości; im wyższa towarzyskość, tym niższy poziom nieśmiałości. U dzieci mówiących płynnie również pojawiła się negatywna zależność pomiędzy nieśmiałością i towarzyskością. Natomiast dodatkowo nieśmiałość korelowała negatywnie z aktywnością.

Temperament i lęk u jąkających się dorosłych

Analizy różnic w zakresie cech temperamentu i poziomu lęku między osobami jąkającymi się i mówiącymi płynnie, dokonano za pomocą serii testów t – Studenta dla grup niezależnych. Analizy wykazały, że grupa osób jąkających się różni się istotnie wymiarem strachu, t (98) = – 3,43; p < 0,05; d = – 0,69, i lęku jako cechy, t (98) = – 3,07; p < 0,05; d = – 0,62,od grupy osób mówiących płynnie. Średni poziom strachu jest istotnie statystycznie wyższy u osób jąkających się (M = 10,8; SD = 3,2), niż u osób mówiących płynnie (M = 8,7; SD = 2,4). Średni poziom cechy lęku u osób jąkających się był istotnie statystycznie wyższy u osób jąkających się (M = 43,5; SD = 9,9), niż u osób mówiących płynnie (M = 3,7; SD = 8,3).

Tabela 2

Porównanie osób dorosłych jąkających się (N = 50) i osób mówiących płynnie (N = 50) w zakresie wymiarów temperamentu i lęku testem t – Studenta dla grup niezależnych

Źródło: Opracowanie własne.

W grupie osób jąkających się stwierdzono umiarkowaną korelację dodatnią między niezadowoleniem, a lękiem jako stanem, r = 0,38 p < 0,001, i bardzo silną korelację między niezadowoleniem, a lękiem jako cechą, r = 0,82; p < 0,001. W tej grupie pojawiła się również umiarkowana korelacja dodatnia między strachem, a lękiem jako stanem, r = 0,44; p < 0,001 i silna korelacja między strachem i lękiem jako cechą, r = 0,74; p < 0,001. Wymiar złości korelował umiarkowanie dodatnio z lękiem jako stanem, r = 0,47; p < 0,001, i lękiem jako cechą, r = 0,50; p < 0,001. Natomiast wymiar towarzyskości korelował umiarkowanie ujemnie z lękiem jako cechą, r = – 0,35; p < 0,005. Oznacza to, że im wyższy lęk jako stan u badanych osób jąkających się, tym wyższe niezadowolenie, złość czy strach, a także, że im wyższy lęk jako cecha, tym wyższe niezadowolenie, strach i złość, a mniejsze aktywność i towarzyskość. Dla porównania wyniki w grupie osób mówiących płynnie przedstawiają się następująco: nie występują żadne istotne korelacje między lękiem jako stanem, a wymiarami temperamentu; występują umiarkowane korelacje dodatnie między wymiarem lęku jako cechy, a niezadowoleniem, r = 0,51; p < 0,001, i strachem, r = 0,39; p < 0,001. Oznacza to, że im wyższy poziom lęku jako cechy, tym wyższy poziom niezadowolenia i strachu u badanych.

Związek postrzeganego przez badanych nasilenia i uciążliwości jąkania z profilem temperamentalnym i poziomem lęku u dorosłych osób jąkających się

W celu analizy związków pomiędzy wymiarami temperamentu i lęku, a subiektywną oceną nasilenia swojego jąkania i jego uciążliwości , obliczono współczynnik korelacji rho Spearmana, która okazała się być istotna statystycznie między wymiarami niezadowolenia, strachu, lęku jako cechy i lęku jako stanu a samooceną nasilenia i uciążliwości jąkania. Im wyższy poziom niezadowolenia u badanego, tym wyższy poziom nasilenia jąkania i jego uciążliwości, rs = 0,48; p < 0,001. Wyższym wartościom na wymiarze strachu będą towarzyszyły wyższe oceny nasilenia i uciążliwości własnego jąkania u badanych, rs = 0,49; p < 0,001. Także wyższy poziom lęku jako stanu i lęku jako cechy współwystępuje z ocenianiem przez badanych swojego jąkania jako bardziej nasilonego i bardziej uciążliwego, rs = 0,54; p < 0,005.

Tabela 3

Korelacje między wymiarami temperamentu i lęku, a samooceną nasilenia i uciążliwości jąkania przez badanych (N = 50)

Uwaga. * p < 0,05; ** p < 0,01

Źródło: Opracowanie własne.

Dyskusja wyników

Analiza wyników przeprowadzonego badania pokazała, że dzieci jąkające się istotnie różnią się od dzieci mówiących płynnie pod względem temperamentu. Profil temperamentu charakteryzujący grupę dzieci jąkających się wskazuje na większą niż u dzieci mówiących płynnie nieśmiałość i emocjonalność, a mniejszą aktywność i towarzyskość, co potwierdziło postawione w badaniu hipotezy. Potwierdza to także wcześniejsze wyniki badań wskazujące na typ temperamentu u dzieci jąkających się, charakteryzujący się cechami takimi jak: introwertyzm, lękowość, dystans wobec otoczenia, impulsywność i wrażliwość (Bielecki, 1990; Fowlie, Cooper, 1978; Karrass i in., 2006; Nicholas i in., 2006; Oyler, 1996).

Konieczne jest prowadzenie dalszych badań obejmujących to zagadnienie, w tym badań podłużnych, pozwalających uchwycić dynamikę zmian, aby potwierdzić, ze istotne różnice temperamentalne u dzieci jąkających się są czynnikami występującymi od urodzenia i realnie predysponującymi do pojawienia się u dziecka objawów niepłynności mowy.

Temperament u dorosłych osób jąkających się istotnie różni się od temperamentu osób mówiących płynnie tylko w obrębie jednego wymiaru – strachu, będącego elementem wymiaru emocjonalności. Wymiary towarzyskości i aktywności u dzieci jąkających się będące na wyższym poziomie niż u mówiących płynnie, nie są istotnie różne w badanej grupie dorosłych. Wskazuje to, że temperament osoby jąkającej się będzie zmieniał się w trakcie życia (jak ma to miejsce w populacji ogólnej), z tendencją do upodabniania się do przeciętnego profilu temperamentalnego dla danej grupy wiekowej. Aby ocenić predyspozycje temperamentalne do wystąpienia u danej osoby jąkania, należałoby prowadzić wśród jąkających się dzieci i dorosłych badania podłużne, analizując ewentualne zmiany w biegu ich życia. Warto podjąć również badania mające charakter analiz podłużnych, wśród dzieci niedotkniętych problemem jąkania, aby analizować zmienność profilu temperamentalnego u dziecka oraz jego ewentualną zmianę po wystąpieniu jąkania w dzieciństwie i w wieku dorosłym.

Potwierdzona hipoteza dotycząca występowania u osób jąkających się wyższego poziomu lęku jako cechy niż u osób mówiących płynnie pozwala przypuszczać, że lęk towarzyszy osobie jąkającej się w sposób przewlekły i ostatecznie staje się jej stałą cechą. Pokazuje to, że lęk będący objawem jąkania nie może być spychany w terapii na dalszy plan, ponieważ stanowi rzeczywisty problem, nad którym należy pracować. Ciekawym zagadnieniem wydaje się zbadanie pewnej predyspozycji do występowania wyższego poziomu lęku u osób jąkających się, co byłoby możliwe przy włączeniu do kolejnego badania tego typu grupy dzieci.

Korelacje dotyczące uciążliwości jąkania i cech temperamentu i lęku pokazują, że jąkanie może wpływać na jakość życia danej osoby, przez podwyższenie jej poziomu lęku i emocjonalności w codziennych sytuacjach.

Bibliografia

• Allport, G. W. (1938). Personality: A psychological interpretation. London: Constable.
• Anderson, J. D., Pellowski, M. W., Conture, E., Kelly, E. (2003). Temperamental characteristics of young children who stutter. „Journal of Speech, Language and Hearing Research”, nr 46, s. 1221-1233.
• Buss, A. H., Plomin, R. (1984). Temperament: Early developing personality traits. Hillsdale. NJ: Erlbaum.
• Bielecki, J. (1988). Obraz siebie osób jąkających się. „Studia Philosophiae, Akademia Teologii Katolickiej”, nr 24(2), s. 199-208.
• Bielecki, J. (2002). Wybrane cechy osobowości dzieci i młodzieży jąkających się w świetle badań psychologicznych. W: M. Ledzińska, G. Rudkowska, L. Wrona ( red.), Osoba. Edukacja. Dialog, t. II (s. 133 – 143). Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej.
• Chęciek, M. (2007). Jąkanie. Diagnoza- Terapia- Program. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
• Chmela, K. A. (2004). Working with Preschoolers Who Sttuter: Successful Intervention Strategies, Memphis: The Stuttering Foundation of America.
• Conture, E. G.,Walden, T. A., Arnold, H. S., Graham, C. G., Hartfield, K. N., Karrass, J. (2006). A communication-emotional model of stuttering. W: A. Bernstein Ratner, J. Tetnowski (red.), Current issues in stuttering research and practice (s. 17–46). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates, Publishers.
• Conture, E. G. (2001). Stuttering: Its nature, diagnosis and treatment. Boston: Allyn & Bacon.
• Craig, A. (1990). An investigation into the relationship between anxiety and stuttering. „Journal of Speech and Hearing Disorders”, nr 55, s. 290-294.
• Diagnostic and statistical manual of mental disorders DSM-V (2013). Washington: American Psychiatric Association.
• Eggers, K., De Nil, L. F., Van den Bergh, B. R. H. (2010). Temperament dimensions in stuttering and typically developing children, Journal of Fluency Disorders, nr 35, s. 355–372.
• Embrechts, M., Ebben, H., Franke, P., Poel, van de C. (2000). Temperament. A comparison between children who stutter and who do not stutter .W: H. G. Bosshardt, J. S. Yaruss, H. F. M. Peters (red.), Fluency Disorders. Theory, research, treatment and self-help. Proceedings of the Third World Congress on Fluency Disorders (s. 133-143), Nyborg: University of Nijmegen Press.
• Felsenfeld, S., Kirk, K. M., Zhu, G., Statham, D. J., Neale, M. C., & Martin, N. G. (2000). A study of the genetic and environmental etiology of stuttering in a selected twin sample. Behavior Genetics, 30, 359–366
• .Fowlie, G. M., Cooper, E. B. (1978). Traits attributed to stuttering and non-stuttering children by their mothers. „Journal of Fluency Disorders”, nr 3, s. 233-246.
• Goldsmith, H. H. i Campos, J. J. (1986).Fundamental issues in the study of early temperament: The Denver twin temperament study. [w:] M. E. Lamb I A. L. Brown (red.) Advances in developmental psychology (s. 581 – 590).Hillsdale, NJ: Erlbaum.
• Gregory, H. H. (2003). Stuttering therapy: Rationale and procedures. Boston: Allyn & Bacon.
• Guitar, B. (1998). Stuttering: An integrated approach to its nature and treatment. Baltimore: Williams & Wilkins.
• Guitar, B., Conture, E. G. (2012). Dziecko, które się jąka. Informacje dla pediatry. Katowice: Centrum Logopedyczne.
• Karrass, J., Walden, T. A., Conture, E. G., Graham, C. G., Arnold, H. S., Hartfield, K. N., Schwenk, K. A. (2006). Relation of emotional reactivity and regulation to childhood stuttering. „Journal of Communication Disorders”, nr 39, s. 402-423.
• Kelman, E., Nicholas, A. (2013). Praktyczna interwencja w jąkaniu wczesnodziecięcym. Gdańsk: Harmonia Universalis.
• McDevitt, S. C., Carey, W. B (1975). Behavioral Style Questionnaire, niepublikowany.
• Messenger, M., Onslow, M., Packman, A., & Menzies, R. (2004). Social anxiety in stuttering: Measuring negative social expectancies. Journal of Fluency Disorders, 29, 201–212.
• Miller, S., Watson, B. C. (1992). The relationship between communication, attitude, anxiety and depression in stutterers and nonstutterers. „Journal of Speech and Hearing Research”, nr 35, s. 789-798.
• Nicholas, A., Yairi, E., Davis, S., Mangelsdorf, S., Cook, F., Hamilton, V. (2006). A study investigating the temperament of school-aged children who stutter, Proceedings of the Fifth World Congress on Fluency Disorders, Dublin, Irleand, 25-28th July, 2006.
• Oniszczenko, W. (2012). Kwestionariusz temperamentu EAS Arnolda H. Bussa i Roberta Plomina. Wersja dla dorosłych i dla dzieci. Podręcznik. Warszawa: PTP.
• Oyler, M. E. (1996). Vulnerability in stuttering children. „Dissertation Abstracts International. The Humanities and Social Sciences”, nr 56, s. 33 – 74.
• Putnam, S. P., Ellis, L. K., & Rothbart, M. K. (2001). The structure of temperament from infancy through adolescence. W: A. Eliasz, A. Angleitner (red.), Advances/proceedings in research on temperament (s. 165–182). Lengerich, Germany: Pabst Scientist Publishers.
• Reber, A. S. (2002). Słownik psychologii. Warszawa: Wydawnictwo naukowe SCHOLAR.
• Rothbart, M. K., Ahadi, S. A., Hershey, K. L., Fisher, P. (2001). Investigation of temperament at three to seven years: The Children’s Behavior Questionnaire. Child Development, nr 72, s. 1394–1408.
• Rubinsztejn, S. L. (1962). Podstawy psychologii ogólnej. Warszawa: Książka i Wiedza.
• Spielberger, C. D. (1966). Theory and research on anxiety. W: C. D. Spielberger (red.), Anxiety and behawior (s. 3 – 20), New York: Academic Press.
• Strelau, J. (2006). Psychologia różnic indywidualnych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
• Strelau, J. (1992). Badania nad temperamentem. Teoria, diagnoza, zastosowania. Warszawa: Ossolineum.
• Werka, T., Zagrodzka, J. (2009). Strach i lęk w świetle badań neurobiologicznych. W: M. Fajkowska, B. Szymura (red.), Lęk: geneza, mechanizmy, funkcje. Warszawa: Wydawnictwo naukowe SCHOLAR.
• White, T. L., Depue, R. A. (1999). Differential Association of Traits of Fear and Anxiety with Norepinephrine and Darkinduced Pupil Reactivity. „Journal of Personality and Social Psychology”, vol. 77, nr 4, s. 863–877.
• Wrześniewski, K., Sosnowski , T., Jaworowska, A., Fecenec, D. (2006). Inwentarz Stanu i Cechy Lęku STAI. Podręcznik. Warszawa: PTP.
• Van den Bergh, B.,&Ackx, M. (2003). Een Nederlandse versie van Rothbarts ‘Children’s Behavior Questionnaire’. [The Dutch version of Rothbart’s Children’s Behavior Questionnaire]. Kind en Adolescent, nr 24, s. 77–84.
• Yairi, E. (1983). The onset of stuttering in two – and three – years old children. „Journal of Speech and Hearing Disorders”, nr 48, s. 171– 177.
• Yairi, E., Ambrose, N. (2005). Early Childhood Sttutering 1: Persistency and Recovery Rates, Journal of Speech, Language and Hearing Research, nr 42, s. 1097 – 1112.