Odporność psychiczna (resilience) definiowana jest jako wzorzec pozytywnej adaptacji w konfrontacji z ryzykiem czy przeciwnością czyli poradzenie sobie z przeszkodą i dalszy rozwój. Odporność jest podstawową, wrodzoną zdolnością ludzką, rozwijającą się u wszystkich dzieci.
Rodzice i inni opiekunowie wspierają jej rozwój za pomocą słów, które wypowiadają, działań, które podejmują i środowiska życia, w jakim dziecko się rozwija, a którego autorami w znacznym stopniu są rodzice. Istnieje wiele modeli odporności psychicznej, poniżej opisane zostaną wybrane z nich. Według teorii odporności psychicznej Grotberg na odporność składają się trzy elementy: Ja mam, ja jestem i ja potrafię. Kategoria ja mam obejmuje zewnętrzne zasoby będące źródłem wsparcia dla dziecka, sprzyjające rozwojowi jego odporności psychicznej. Zewnętrzne wsparcie umożliwiać ma rozwój poczucia bezpieczeństwa u dziecka Kategoria ja jestem obejmuje wewnętrzne cechy dziecka, które czynią je silnym i są zasobami wzmacniającymi. Mieszczą się tutaj osobowe cechy dziecka: uczucia, postawy, przekonania. Natomiast kategoria ja potrafię opisuje kompetencje społeczne i umiejętności interpersonalne dziecka. Kompetencje te tworzą się w kontaktach z innymi w najbliższym otoczeniu. Poniższa tabela szczegółowo opisuje poszczególne kategorie.
Tabela 1. Model odporności psychicznej wg E. Grotberg
Źródło: E. Grotberg, Zwiększanie odporności psychicznej, wzmacnianie sił duchowych, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa, 2000.
Innym modelem odporności psychicznej jest model stworzony przez LeBuffe i Naglieri obejmują czynniki ochronne i czynniki ryzyka mające wpływ na kształtowanie się u dziecka oporności psychicznej. Pozytywną adaptację dziecka zapewnia wysoki poziom czynników ochronnych, takich jak: inicjatywa obejmująca zachowania związane z pomysłowością, zaradnością i własną aktywnością spontaniczną dziecka, a także samokontrola i ufne przywiązanie. Te trzy czynniki w wyniku ich interakcji i różnicowania rozwijają się w kompetencje widoczne w okresie późnego dzieciństwa: świadomość społeczna, samoświadomość, zachowanie ukierunkowane na cel, umiejętność podejmowania decyzji, umiejętność zarządzania sobą, umiejętności interpersonalne, optymistyczne myślenie i odpowiedzialność osobowa. Czynniki ryzyka to natomiast impulsywne i agresywne zachowania prezentowane przez dziecko, które związane są z niskimi umiejętnościami społecznymi i trudnościami w samokontroli.
Kolejny model stworzony został przez Constantine, Bernard i Diaz i składa się on z tzw. wiązek cech sprężystości, do których zaliczono: kompetencję społeczną, autonomię i poczucie ja oraz poczucie sensu i celu. Kompetencja społeczna to zdolność efektywnego komunikowania się, empatii, odpowiedzialności, współpracy i elastyczności w społecznych sytuacjach. Wpływ na jej rozwój mają związki opiekuńcze w obrębie rodziny oraz jakość opieki instytucji wczesnej opieki nad dzieckiem. Autonomia i poczucie ja jest zasobem rozumianym jako poczucie samoskuteczności, tożsamości, samoświadomości i wewnętrznej siły. Stymuluje rozwój tego czynnika stawianie dziecku wyzwań i oczekiwań i wiara otoczenia w to, że sobie z nimi poradzi. Ostatni czynnik, poczucie sensu i celu to przekonanie o celowości i spójności oraz znaczeniu własnego życia. Stymulować ten wymiar można poprzez przekazywanie odpowiedzialności i pozwalanie na samodzielność dziecka. model ten silnie wskazuje na znaczenie zasobów środowiska dziecka na kształtowanie się wewnętrznych dziecięcych cech odporności.
Prince – Embury proponuje model trzech czynników odporności psychicznej obejmujących: biegłość, relacje z innymi i reaktywność emocjonalną. Biegłość oznacza pozytywne nastawienie dziecka do działań, które samo podejmuje związane z poczuciem kompetencji i własnej skuteczności. Relacje z innymi, to czynnik obejmujący umiejętności społeczne w zakresie emocjonalnym i behawioralnym. Natomiast reaktywność emocjonalna opisuje wrażliwość indywidualną i zdolność do regulacji emocji i powrotu do stanu równowagi.
Wszystkie opisane modele posiadają podobne lub zbliżone czynniki obejmujące podobne kompetencje. Autorzy zwracają uwagę na znaczenie przywiązania, relacji społecznych, samokontroli, poczucia własnej wartości i skuteczności.
Odporność psychiczna jest bardzo ważnym czynnikiem w rozwoju małego człowieka. Jest pomocna w trakcie normatywnego rozwoju, radzenia sobie z zadaniami rozwojowymi, rozwiązywaniem kryzysów i adaptowanie się do wymagań wewnętrznych i zewnętrznych stawianych przez otoczenie. Zasoby związane z odpornością psychiczną są również niezwykle cenne dla dziecka w sytuacji konfrontacji z czynnikami ryzyka, które są zagrożeniem dla jego prawidłowego rozwoju. Dzięki zasobom odpornościowym dziecko może pokonać niekorzystne warunki życia, traumatyczne wydarzenia czy inne utrudnienia rozwijając się pomimo tych pojawiających się w jego życiu problemów.
Czynniki chroniące i czynniki ryzyka w kształtowaniu odporności psychicznej u dziecka
W budowaniu odporności psychicznej u dziecka ogromnie ważną rolę odgrywają istniejące lub brakujące czynniki ochronne wspierające go w budowaniu i utrzymaniu odpowiedniej odporności psychicznej oraz czynniki ryzyka, które jeśli pojawiają się w toku rozwoju dziecka mogą tą odporność zaburzać lub utrudniać jej pożądane kształtowanie się. Czynniki ochronne to zasoby, które posiada dziecko, a które zapewniają mu pomoc w sytuacji stresu, niekorzystnego wydarzenia czy nieszczęśliwych okoliczności życiowych. Występują trzy rodzaje czynników ochronnych. Pierwsze z nich to cechy wewnętrzne, indywidualne, takie jak: towarzyskość, dobre funkcjonowanie poznawcze, wysoki poziom motywacji w zakresie planów i celów życiowych oraz edukacyjnych, adekwatne poczucie własnej wartości, pozytywne nastawienie do świata, sprawne mechanizmy samokontroli, rozwinięte umiejętności społeczne, empatia, szacunek do siebie i innych osób, życiowy optymizm, poczucie odpowiedzialności, umiejętność rozwiązywania konfliktów oraz korzystania z pomocy otoczenia, a także radzenia sobie z negatywnymi uczuciami. Drugi rodzaj czynników związany jest z zewnętrznymi elementami wpływającymi na rozwój i funkcjonowanie dziecka, a także budowanie odporności psychicznej – są to cechy charakteryzujące system rodzinny w którym żyje dziecko. Obejmują ona: spójność rodziny, jej zgodność, dobrą, ciepłą atmosferę panującą w rodzinie, poprawne stosunki między członkami rodziny, dobra sytuacja materialna, nawiązywanie i utrzymywanie bliskich relacji z innymi ludźmi, posiadanie w rodzinie pozytywnych wzorów do naśladowania. Ostatnia grupa czynników ochronnych obejmuje sposób funkcjonowania społeczności lokalnej, w której funkcjonuje dziecko oraz cechy polityki i kultury społeczeństwa, w tym: stosunki panujące w szkole, dostęp do rekreacji i zajęć twórczych w wolnym czasie, dobra jakość opieki medycznej i profilaktyki prozdrowotnej, poczucie bezpieczeństwa w sąsiedztwie, dostępność organizacji religijnych, związanych z duchowością, programy profilaktyki zdrowia psychicznego prowadzone w przedszkolu lub w szkole.
Czynniki ryzyka natomiast stanowią zagrożenie dla zdrowego rozwoju psychicznego dziecka, a tym samem ukształtowania się w sposób prawidłowy odporności psychicznej. Mogą być one związane z problemami pojawiającymi się w domu rodzinnym, których doświadcza dziecko, takimi jak: problem alkoholowy lub choroba psychiczna członka rodziny, bieda, bezrobocie rodzica, przemoc fizyczna (też seksualna) wobec dziecka lub której dziecko jest świadkiem, funkcjonowanie w rodzinie rozbitej (rozwód, separacja, rodzina zrekonstruowana, długotrwały wyjazd rodziców), osierocenie, porzucenie dziecka. Drugą grupę czynników ryzyka stanowią traumatyczne wydarzenia z udziałem dziecka lub których dziecko bezpośrednio doświadczyło, takie jak: działania wojenne, katastrofy naturalne (powódź, pożar), wypadki, np. samochodowe. Ostatni rodzaj czynników ryzyka związany jest z indywidualnymi cechami dziecka, takimi jak: choroba przewlekła, niski potencjał intelektualny czy tzw. trudny temperament.
Wspieranie odporności psychicznej w środowisku rodzinnym
Dorośli, którzy wspierają rozwój odporności, dbają o to, aby dziecko czuło się bezpiecznie w rodzinie czy w szkole. Pozwalają dzieciom na niezależność, autonomię, odpowiedzialność, empatię i altruizm. Zachęcają do pokładania nadziei, okazywania wiary i zaufania w różnych sytuacjach oraz w relacjach z ludźmi. Dają dzieciom przykład jak komunikować się z innymi, rozwiązywać problemy, radzić sobie z negatywnymi sądami, emocjami i zachowaniami. Dzieci potrzebują tych umiejętności i źródeł, gdy stają naprzeciw wielu zwykłym, a czasami niezwykłym kryzysom. Rodzice i opiekunowie są systemem najbliższym dziecku i wobec tego odgrywają znaczącą rolę w rozwoju odporności psychicznej.
Spośród czynników wzmacniających odporność psychiczną najwięcej kontroli rodzice mają nad postawami i strategiami wychowawczymi ujawniającymi się w zachowaniach towarzyszących codziennej aktywności, które można wzmacniać lub modyfikować. Mogą one być stosowane przez rodziców intuicyjnie i spontanicznie lub być wzmacniane podczas realizacji programów edukacyjnych i wspierających ich umiejętności wychowawcze.
Zachowania i interakcje oraz postawy jakie rodzice prezentują w kontakcie z dzieckiem w ogromnej mierze wpływają na kształtowanie odporności psychicznej. Dlatego tak ważne jest odpowiednie przygotowanie środowiska rodzinnego do wspierania dziecka w tym zakresie. Rodzice mogą uczyć dziecko regulacji emocjonalnej, radzenia sobie ze stresem czy trudnymi emocjami przez modelowanie, ale także podpowiadanie i utrwalanie strategii radzenia sobie. Mogą proponować interakcje, w których utrwalać będą otwartą komunikacje, aktywne słuchanie i wzajemny szacunek. Ogromnie ważna w kontakcie z dzieckiem jest jego bezwarunkowa akceptacja, wiara w jego siły, a także refleksja nad własnym zachowaniem i zmiana strategii, które po prostu nie działają. Wspierający rodzic powinien także zadbać o stawianie dziecku realnych wymagań, nie za łatwych, ale i nie za trudnych – takich, które uczyć będą dziecko odpowiedzialności, samodzielności, a także stawiania sobie realnych celów i oczekiwań, a co najważniejsze pozwolą na odczucie sukcesu. Rodzic powinien też budować u dziecka poczucie własnej wartości przez mądre, opisowe chwalenie i uwypuklanie zasobów dziecka. co ogromnie ważne powinni też zapewnić dziecku poczucie bezpieczeństwa przez zapewnienie jasnych, konsekwentnie przestrzeganych zasad postępowania. Powinien też zachęcać dziecko do samodzielnego rozwiązywania problemów, nie robiąc tego za nie, ale pomagając przez dawanie wskazówek z dużą dozą przestrzeni na własną aktywność. Dobra relacja z rodzicem modelować będzie też inicjowanie i utrzymywanie zaufanych wspierających relacji w otoczeniu, a także da wiarę w to, że można i należy prosić o pomoc w trudnych sytuacjach.
Odporność psychiczna w polskim systemie edukacji
Na rynku edukacyjnym dostępne są różne programy wspierania odporności psychicznej czy profilaktyki zdrowia psychicznego, jednak wciąż są one mało popularne, a przez to realizowane w ograniczonym zakresie. Istnieją pojedyncze programy dla dzieci młodszych, w starszym wieku przedszkolnym, takie jak: Dzielne dzieci czy Przyjaciele Zippiego oraz wiele programów rekomendowanych dla dzieci szkolnych i starszych, takich jak: Myślę pozytywnie, Spójrz inaczej, Epsilon czy Apteczka. Zawierają one tematy z zakresu wspierania odporności psychicznej, takie jak regulacja emocjonalna, budowanie poczucia własnej wartości, rozwiązywanie problemów, radzenie sobie z trudnościami, wspierają rozwój emocjonalno – społeczny czy psychospołeczny. Programy w większości realizowane są głównie na terenie placówki przedszkolnej lub szkolnej. Brakuje w nich rzeczywistego włączenia rodzica w pracę z dziećmi i utrwalanie wiedzy i umiejętności nabytych na zajęciach podczas interakcji rodzinnych.
Obecnie swoje umiejętności rodzicielskie rodzice mogą wspierać i rozwijać podczas tzw. Akademii dla rodziców czy zajęć z zakresu coachingu rodzicielskiego, które stają się coraz częstszą propozycją wielu placówek terapeutycznych, jednak dla rodziców są wciąż mało popularną formą pomocy.
Autorska propozycja Programu Całościowej Zintegrowanej Aktywności Dzieci (CZADⓒ) wspierającego odporność psychiczną
Program Całościowej Zintegrowanej Aktywności Dzieci (CZADⓒ) stworzony został dla dzieci w wieku od 4 do 8 lat i ich rodziców w celu wspierania szeroko pojętej odporności psychicznej od najmłodszych lat. Obejmuje zajęcia prowadzone z dziećmi i rodzicami, podczas których dzieci bezpośrednio doświadczają i nabywają umiejętności z zakresu odporności psychicznej oraz zajęcia prowadzone z samymi rodzicami, gdzie modyfikują nieprawidłowe i wzmacniają właściwe działania wychowawcze wspierające odporność psychiczną, płynną mowę i funkcjonowanie swoich dzieci. Założeniem programu jest praca nad czynnikami ochronnymi i maksymalne wzmacnianie ich w celu zniwelowania wpływu występujących u dzieci trudności czy czynników ryzyka.
Filary, na jakich opiera się program to: wspieranie u dzieci odporności psychicznej, wzmacnianie regulacji emocjonalnej, budowanie poczucia własnej wartości, radzenie sobie z trudnościami oraz wzmacnianie relacji z rodzicem, a także praca nad umiejętnościami rodzicielskimi wspierającymi dziecko i funkcjonowanie całej rodziny w ramach grupy rodzicielskiej. Program obejmuje 28 spotkań, na których omawiane są następujące tematy: regulacja emocji, budowanie poczucia własnej wartości, relacje i więzi rodzinne i przyjacielskie, komunikacja, współpraca, nieśmiałość, odrzucenie, konflikty i rozwiązywanie problemów, radzenie sobie z lękiem, samodzielność i samoskuteczność oraz radzenie sobie ze zmianą. Każdy z omówionych tematów realizowany jest podczas zajęć w grupie dorosłych i dzieci oraz na grupie rodzicielskiej. Dzieci nabywają umiejętności, które w domu utrwalają z nimi rodzice.
Podsumowanie
Wzmacnianie odporności psychicznej od najmłodszych lat ma ogromne znaczenie dla dalszego rozwoju i funkcjonowania człowieka. Środowisko rodzinne w jakim wychowuje się dziecko ma znaczący wpływ na wykształcenie się adekwatnej odporności na przyszłe małe i duże kryzysy, które pojawiają się w życiu dziecka. dzieci wsparciu, odpowiednim postawom i umiejętnościom przekazywanym i utrwalanym u dziecka przez rodziców będzie ono w stanie pokonać czekające na nie przeciwności losu. Ogromnie ważne stało się dbanie o odporność psychiczną dzieci. Niestety propozycje instytucjonalne profilaktyki zdrowia psychicznego są wciąż niewystarczające i realizowane w ograniczonym zakresie. Istniejące programy zapominają często o włączeniu rodzin w tok swoich oddziaływań. Proponowany autorski program Całościowej Zintegrowanej Aktywności Dzieci (CZADⓒ) ma wypełniać tą lukę jako program realizowany z udziałem całego najbliższego systemu rodzinnego dziecka oraz łącząc różne oddziaływania i treści kształtujące u dziecka odporność psychiczną.
Bibliografia:
- K. Alvord, J. J. Grados, Enchancing Resilience In Children: A Proactive Approach, Professional Psychology: Research and Practise, 36, 3, 2005, s. 238-245.
- Borucka, Koncepcja resilience, Podstawowe założenia i nurty badań. [w:] Junik W. (red.). Resilience. Teoria, badania, praktyka, Parpa Media, Warszawa, 2011.
- Constantine, B. Bernard, M. Diaz, Measuring Protective Factors and Resilience Traits in Youth: The Healthy Kids Resilience Assessment. American Psychologist, 55, 1999, s. 647 - 654.
- Grotberg, Zwiększanie odporności psychicznej, wzmacnianie sił duchowych, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa, 2000.
- Junik (red.), Resilience. Teorie, badania, praktyka, Parpa Media, Warszawa, 2011.
- LeBuffe, J. Naglieri, Devereux Foundation, Early Childhood Initiative, 1999, http:// www.devereux.org [dostęp: 17.01.2019 r.].
- Prince – Embury, Resiliency - Scales for Children and Adolescents: A Profil of Personal Strengths, TX, Harcout Assessment, San Antonio, 2006.
- Sikorska, Odporność psychiczna w okresie dzieciństwa, Wyd. UJ, Kraków, 2016.
- M. Zolkoski, L. M. Bullock, Resilience in Children and Youth : A Review, Children and Youth Services Review, 34, 2012, s. 2295 – 2303.
