Dobre praktyki w diagnozowaniu jąkania – analiza terminologii

Jąkanie występuje u ludzi w każdym wieku, każdej narodowości czy kultury. Najczęściej pojawia się u dzieci w momencie ich największego rozwoju i nabywania języka (Büchel, Sommer 2004). Około 5% wszystkich dzieci doświadcza jakiejś formy niepłynności mówienia w dzieciństwie (Guitar i Conture 2007).

U ok. 75- 85% dzieci jąkanie ustąpi samoistnie; u 15 – 25% konieczne będzie wdrożenie terapii, ale ten wynik może być niższy dzięki wcześnie wprowadzonej terapii (Schneider 2017). Zadaniem logopedy jest odpowiednie zdiagnozowanie niepłynności mowy i podjęcie decyzji o rozpoczęciu terapii lub monitorowaniu sytuacji dziecka. Aby tego dokonać konieczna jest znajomość terminów diagnostycznych dotyczących niepłynności mówienia u małych dzieci, która nie jest jednak w literaturze jednoznaczna. Już w 1992 roku Zbigniew Tarkowski wskazywał, że próby definicji jąkania u małych dzieci pozostają niezadowalające. Twierdził, że problemem jest dylemat, czy tworzyć nowy termin, by nie używać niejasnych pojęć, czy spróbować sprecyzować jedno z nich. W niniejszym artykule przedstawiony zostanie przegląd najpopularniejszych terminów dotyczących niepłynności mówienia u dzieci oraz podjęta zostanie próba ujednolicenia klasyfikacji dotyczącej zaburzeń płynności mowy.

Zjawisko niepłynności mówienia

Podstawowe objawy niepłynności mówienia to: powtarzanie głosek, sylab, słów lub części zdań; przeciąganie głosek; blokowanie dźwięków; pauzy; rewizje; embolofazje; tachylalia; bradylalia i dysrytmia. Wystąpić może izolowany objaw lub kilka łącznie (Tarkowski 2001). Grzybowska i Tarkowski (1987) rozróżniają trzy rodzaje niepłynności: artykulacyjną, semantyczną i syntaktyczną. Niepłynność artykulacyjna polega na trudności w przejściu z jednej artykulacji do drugiej, przez co pojawiają się: powtórzenia, blokowanie, przeciąganie lub dysrytmia. Niepłynność semantyczna wynika z trudności w płynnym przejściu od jednej do drugiej informacji, co skutkuje pojawieniem się w mowie: pauz, embolofazji czy powtarzania dźwięków, aby nadawca mógł zyskać czas na zastanowienie się nad tym, co chce powiedzieć. Natomiast niepłynność syntaktyczna jest problemem z płynnym przejściem pomiędzy kolejnymi strukturami składniowymi, czego objawem jest powtarzanie spójników i rewizje.

W literaturze występują także inne podziały niepłynności według różnych kryteriów. Opierając się na kryterium lingwistycznym, wyróżniamy niepłynność prostą, kiedy mamy do czynienia z jednym objawem niepłynnej mowy, oraz niepłynność złożoną, w której tych objawów jest kilka. Korzystając z kryterium fizjologicznego, niepłynność mówienia można podzielić na: spastyczną, w której występują nadmierne skurcze mięśni w obrębie aparatu mowy i niespastyczną, której takie skurcze nie towarzyszą. Istnieje również podział, uwzględniający kryterium fizjologiczne, dzielący niepłynność na niepłynność patologiczną i zwykłą. Zwykła niepłynność mówienia jest niespastyczna, prosta i nie pojawia się w niej logofobia, natomiast patologiczna niepłynność mówienia jest spastyczna, złożona i towarzyszyć jej może logofobia. Dzieląc niepłynność według kryterium psychologicznego, wyróżniamy: niepłynność nieuświadomioną i nielogofobiczną, niepłynność uświadomioną i nielogofobiczną oraz niepłynność uświadomioną i logofobiczną. Natomiast według kryterium społecznego niepłynność dzielimy na społecznie stałą, która pojawia się wobec każdej osoby i w każdej sytuacji oraz społecznie zmienną, która pojawia się wobec niektórych osób i w niektórych sytuacjach (Tarkowski 2001).

Definicje niepłynności mowy u dzieci w polskiej literaturze

Pierwszą z prezentowanych klasyfikacji wprowadził i opisał Tarkowski (1992), dzieląc zaburzenia płynności mówienia występujące u dzieci na: rozwojową niepłynność mówienia oraz jąkanie wczesnodziecięce. Terminologią tą posługuje się również Chęciek (2007) oraz Woźniak (2008). Termin rozwojowa niepłynność mówienia – „określa normalną niepłynność mówienia, stanowiącą zjawisko rozwojowe (Tarkowski 2011)”. To trudność ze swobodnym realizowaniem wypowiedzi, związane z zakłóceniem jej rytmu i tempa, w wyniku utrudnionej synchronizacji tworzenia się wypowiedzi na poziomie formy językowej, treści i substancji fonicznej, które pojawia się w okresie intensywnego rozwoju językowego dziecka, czyli w okresie przedszkolnym, do 6.-7. roku życia. Jej objawy zmniejszają się stopniowo w miarę rozwoju dziecka i doskonalenia się systemu językowego (Tarkowski 1992). Jąkanie wczesnodziecięce natomiast „oznacza patologiczną niepłynność mówienia, powstałą w wieku przedszkolnym lub wcześniej (Tarkowski 2011)”. Pojawia się również w wieku przedszkolnym i rozwija się do 7. roku życia. Tarkowski (1997) oraz Chęciek (2007) podają następujące objawy jąkania wczesnodziecięcego: objawy niepłynności na poziomie ponad 5% występujące przez minimum pół roku w większości sytuacji komunikacyjnych; występowanie bloków spastycznych trwających powyżej 2 sekundy; przeciąganie głosek i powtarzanie dźwięków czy sylab; mowa nierytmiczna; napięte pauzy w wypowiedziach; rezygnowanie z wypowiadania się oraz zwiększanie się nasilenia jąkania po 5. roku życia. Kluczowym objawem dla stwierdzenia jąkania jest pojawienie się świadomości zaburzenia oraz negatywne emocje dotyczące siebie w roli nadawcy i własnej mowy. Objawy te mogą pojawiać się pojedynczo lub łącznie. Dodatkowo pojawić się mogą współruchy w obrębie twarzy i całego ciała oraz reakcje fizjologiczne, takie jak czerwienienie, pocenie się lub przyspieszone bicie serca, a także emocjonalne reakcje, na przykład: frustracja, niepokój, lęk złość. Tarkowski, Humeniuk i Dunaj (2010) podają zestawienie objawów różnicujących rozwojową niepłynność mówienia i jąkanie wczesnodziecięce. W rozwojowej niepłynności mówienia występują niepłynności w mowie takie jak: powtarzanie słów i fraz, embolofazje i rewizje. Objawy pojawiają się przeważnie na początku wypowiedzi a ich frekwencja w wypowiedziach nie przekracza 3%. W jąkaniu wczesnodziecięcym pojawia się większa ilość objawów niepłynności w mowie. Są to: powtórzenia głosek i sylab, prolongacje i blokowanie dźwięków. Objawy te występują w różnych miejscach w wypowiedzi z częstotliwością ponad 3% niepłynnie wypowiedzianych sylab w wypowiedziach. W jąkaniu wczesnodziecięcym mogą występować dodatkowe objawy takie jak: wzmożone napięcie, współruchy w obrębie twarzy lub całego ciała, logofobia i świadomość problemu. Te objawy nie pojawią się w przypadku rozwojowej niepłynności mowy. Jąkanie wczesnodziecięce będzie trwało co najmniej pół roku, a okresy niepłynności będą się wydłużać, natomiast w rozwojowej niepłynności mowy objawy niepłynności będą pojawiać się przez kilka miesięcy i stopniowo będą zanikać.

Szamburski (2005) proponuje podział niepłynności mówienia na normalną i patologiczną. Niepłynność normalna to fizjologiczna niepłynność mówienia występująca u dzieci w okresie ich najbardziej intensywnego rozwoju językowego, między 2., a 5. rokiem życia. Uważa , że występuje u wszystkich dzieci, ale z różną intensywnością. Za niepłynność patologiczną uznaje: jąkanie oraz giełkot. Szamburski podaje cechy różniące fizjologiczną niepłynność mówienia, będącą zjawiskiem rozwojowym i jąkanie rozwojowe, będące zaburzeniem mowy o charakterze patologicznym. Fizjologiczna niepłynność mówienia nie jest spastyczna, pojawia się głównie na słowach pomocniczych, a dziecko nie uważa tego zjawiska za problem. W rodzinie takiego dziecka nie występowało jąkanie, poród przebiegał bez zakłóceń, mowa dziecka rozwija się w normie, a jego poziom emocjonalności jest przeciętny. Natomiast w jąkaniu rozwojowym objawy mają często charakter spastyczny, występują na większości słów, a dziecko jest świadome swojego problemu w wypowiadaniu się. W rodzinie takiego dziecka mogło wystąpić już wcześniej jąkanie, podczas porodu mogło dojść do niedotlenienia, mowa dziecka mogła rozwijać się z opóźnieniem, a poziom emocjonalności przewyższa normę.

Podsumowując prezentowane klasyfikacje, można zauważyć, że zjawisko niepłynności mówienia, uważane za niepatologiczne a pojawiające się u części dzieci w okresie intensywnego rozwoju mowy nazywane jest w literaturze w różny sposób, jako rozwojowa niepłynność mowy lub fizjologiczna niepłynność mowy. Taka sama sytuacja dotyczy niepłynności patologicznej, podlegającej terapii, która definiowana jest jako jąkanie wczesnodziecięce lub jąkanie rozwojowe. Podobieństwo terminów opisujących dwa odmienne zjawiska przez występowanie w obu przymiotnika rozwojowy (rozwojowa niepłynność mówienia, jąkanie rozwojowe) sprawia, że podczas logopedycznej diagnostyki różnicowej może dochodzić do dwuznaczności i nieścisłości.

Oprócz rozwojowej / fizjologicznej niepłynności mówienia oraz jąkania wczesnodziecięcego / rozwojowego w diagnostyce zaburzeń płynności mówienia pojawia się termin jąkanie chroniczne. Według Chęćka (2007) trudny do uchwycenia jest moment przejścia od jąkania wczesnodziecięcego do jąkania chronicznego. To drugie ma być cięższą postacią zaburzenia, w której pojawiają się niepłynności toniczne, związane ze znacznymi skurczami mięśni artykulacyjnych i fonacyjnych przy zwiększonych nieprawidłowościach procesu oddychania. W tym zaburzeniu pojawiają się także różne współruchy mięśniowe, objawy psychologiczne i wegetatywne. Według Tarkowskiego (1987) w wieku szkolnym jąkanie ma już charakter wtórny / chroniczny, w przeciwieństwie do jąkania wczesnodziecięcego / pierwotnego, które pojawia się we wczesnym dzieciństwie. W okresie szkolnym objawy jąkania utrwalają się, a proces ten trwa do wieku dojrzewania. Według Haponiuk, Sobocińskiej i Waszczuk (2010) okres adolescencji jest ostatnim momentem na pozbycie się jąkania, przed utrwaleniem się go w formie jąkania chronicznego. Jąkanie wczesnodziecięce jest więc pierwotną formą niepłynności mówienia, która z czasem utrwala się i zamienia w cięższą formę – jąkania chronicznego, stwierdzanego u młodzieży i dorosłych.

Definicje niepłynności mówienia w literaturze anglojęzycznej

W literaturze anglojęzycznej (Ashurst i Wasson 2011) pojawiają się następujące terminy określające zaburzenia płynności mowy: zwykła niepłynność mówienia dla określenia zjawiska niepatologicznego, przemijającego oraz jąkanie rozwojowe i trwałe jąkanie rozwojowe dla niepłynności o charakterze patologicznym, która może się utrwalać.

Zwykła niepłynność mówienia (normal disfluency) pojawia się okresie rozwoju mowy i języka dziecka i zanika samoistnie w toku rozwoju. Objawy mają małe nasilenie i pojawiają się na początku wypowiedzi lub wyrazów. Nie występują dodatkowe objawy fizjologiczne (Coleman 2013). Odpowiednikiem tego terminu w literaturze polskiej jest rozwojowa lub fizjologiczna niepłynność mówienia. Jąkanie rozwojowe (developmental stuttering) pojawia się ono u dziecka w wieku przedszkolnym, czyli w okresie, gdy intensywnie rozwija się jego mowa i kształtują się umiejętności językowe. Zdolności językowe nie są w stanie sprostać potrzebom komunikacyjnym dziecka. Zaburzenia płynności związane są tu z współistnieniem czynników ryzyka jąkania, jak występowanie jąkania w rodzinie, różnice w strukturze i funkcjonowaniu mózgu, itd. Stanowi ok. 5% populacji dzieci. Termin ten jest odpowiednikiem polskiego terminu jąkanie wczesnodziecięcego lub rozwojowe. Literatura podaje wiele czynników, które pozwalają na różnicowanie zwykłej niepłynności mówienia i jąkania rozwojowego. Są to: liczba powtórzeń, czas trwania prolongacji i częstotliwość ich występowania (wyższa w jąkaniu); tempo mowy (szybsze w jąkaniu); wzmożone napięcie, bloki, świadomość problemu, podwyższanie się natężenia głosu, frustracja, unikanie sytuacji komunikacyjnych lub poszczególnych słów oraz trudności z utrzymaniem kontaktu wzrokowego, które pojawią się wyłącznie w jąkaniu (Gregory Hill, 1999; Gregory 2003; Manning 2010; Van Riper 1982).

Natomiast trwałe jąkanie rozwojowe (persistent developmental stuttering) to forma jąkania rozwojowego, która nie ustąpiła samoistnie ani w wyniku prowadzonej w dzieciństwie terapii, czyli jest to utrwalone jąkanie rozwojowe. Stanowi 1% populacji. Jest odpowiednikiem polskiego terminu jąkanie chroniczne.

Rozumienie terminologii dotyczącej niepłynności mówienia u dzieci wśród logopedów – badania własne

Charakterystyka badanej grupy

Badanie przeprowadzone zostało na grupie złożonej z 67 osób w tym 64 kobietach i 3 mężczyznach. Większość grupy ukończyła studia magisterskie (37) lub podyplomowe (24) z zakresu logopedii, 6 badanych ukończyło studia licencjackie. Przeważająca liczba osób pracuje w zawodzie logopedy (54), 13 osób z grupy badanej to osoby bezrobotne. Ponad połowa z badanej grupy nie posiada doświadczenia w prowadzeniu terapii jąkania (66%). Tylko 34% osób z badanej grupy kiedykolwiek taką terapię prowadziło.

Procedura badania

Badanie zostało przeprowadzone wśród logopedów podczas dwóch ogólnopolskich konferencji logopedycznych w 2015 i 2016 roku. Miało formę indywidualną. Przeprowadzone zostało za pomocą ankiet papierowych. Ankiety dotyczyły wiedzy badanych na temat zaburzeń płynności mówienia.

Wyniki badania

Ponad połowa badanych (57%) wie, czym różni się rozwojowa niepłynność mówienia (RNM) od jąkania wczesnodziecięcego (JW.), 17% myli oba pojęcia i udziela odpowiedzi nieprawidłowej, a 26% nie udziela odpowiedzi, ponieważ nie wie czy różnią się te dwa zjawiska. Odpowiedzi, które zostały uznane za prawidłowe są następujące (cytaty): RNM – brak wzmożonego napięcia mięśniowego, tików nerwowych i logofobii w przeciwieństwie do JW; RNM nie wymaga terapii, a JW- wymaga pomocy specjalistycznej; JW jest jednostką patologiczną; JW związane jest z czynnikiem ryzyka, ze stresem. RNM jest związana z nabywaniem systemu językowego; RNM – dziecko nie ma czynników ryzyka predysponujących do rozwinięcia jąkania; w RNM niepłynności pojawiają się na początku wyrazów, a w JW – bardzo częste niepłynności; RNM – profilaktyka, mniej powtórzeń, przeciągań – 1-2, ok. 5 r.ż. zanika; JW – terapia, więcej powtórzeń – 4-5; JW – utrzymuje się przez całe życie; RNM nie ma podłoża genetycznego, dziecko chce więcej powiedzieć niż jest w stanie wyprodukować jego aparat artykulacyjny.

Odpowiedzi, które zostały uznane za nieprawidłowe, są następujące (cytaty): JW nie jest patologią, nie podlega jeszcze terapii (JW. jest już patologią i wymaga terapii); RNM to zaburzenie płynności mówienia, które się rozwija i wymaga terapii, JW wiąże się z nieukończonym rozwojem mowy i ustępuje samoistnie (badany myli JW Z RNM – RNM nie rozwija się i nie wymaga terapii, JW nie ustąpi samoistnie); RNM nasila się wraz z rozwojem dziecka (RNM minie samoistnie); JW może ustąpić samoczynnie (badany myli JW Z RNM- JW w przeciwieństwie do RNM nie ustąpi samoistnie); RNM- jest świadomość zaburzenia; JW – brak świadomości (mylenie pojęć, w rzeczywistości jest odwrotnie); RNM pojawia się w rozwoju dziecka jako stadium rozwojowe (RNM nie jest stadium rozwojowym w rozwoju każdego dziecka, przemijająca niepłynność nie pojawi się u każdego dziecko, a więc nie jest zjawiskiem rozwojowym w rozumieniu normy występującej u każdego dziecka); przedłużająca się rozwojowa niepłynność może prowadzić do jąkania wczesnodziecięcego (RNM nie jest pierwszym etapem do rozwoju jąkania wczesnodziecięcego, jest oddzielnym zjawiskiem); JW jest złożonym patologicznym zjawiskiem. Często jest wynikiem RNM, kiedy to rodzice zwracają dziecku uwagę na to, że się ono jąka. Ale przyczyn jest wiele. (przyczyną rozwoju jąkania u dziecka nie jest występowanie u niego RNM – są to oddzielne zjawiska).

Wyniki pokazują, że 39% badanych diagnozuje JW u dzieci w wieku 5-8 lat, 29% nie wie, kiedy powinno się diagnozować JW, 17% diagnozuje JW u dzieci w wieku 3-5 lat, a 15% u dzieci w wieku 8-12 lat. Oznacza to, że tylko 56% badanych, którzy wskazują na wiek przedszkolny wie, kiedy powinno się diagnozować JW.

Propozycja redefinicji klasyfikacji niepłynności mówienia

Proponuję usystematyzowanie istniejących klasyfikacji i wprowadzenie prostego podziału z jasnymi czynnikami różnicującymi zaburzenia płynności mówienia, umożliwiającego prawidłową diagnozę u dziecka, a także pacjenta starszego. W tabeli 1. przedstawiam propozycję klasyfikacji łączącą i zbierającą pojawiające się do tej pory informacje i terminy w literaturze polskiej, jak i zagranicznej.

Tabela 1. Klasyfikacja niepłynności mowy

Opracowanie własne autora.

Termin zwykła niepłynność mowy wydaje się być bliższy intuicyjnej ocenie niepłynności mowy u dzieci uznawanej za niepatologiczną. Jest ona nazwana zwykłą, gdyż nie budzi niepokoju, może być czasem niezauważalna lub słabo zauważalna – nie stanowi problemu. Z kolei jąkanie wczesnodziecięce – sygnalizuje, że termin dotyczy jąkania, a nie zwykłej niepłynności mówienia, co oznacza, ze jest to już zjawisko patologiczne, podlegające terapii. Przymiotnik wczesnodziecięce wskazuje na fakt, że rozpoznawane jest u dzieci w okresie wczesnego dzieciństwa – w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Jąkanie chroniczne sugeruje już zjawisko utrwalone, przewlekłe, czyli jąkanie wtórne wobec wczesnodziecięcego, trwające uporczywie do wieku dojrzałego, dorosłego.

Do powyższej tabeli obejmującej opis podstawowych terminów w zakresie diagnozowania trudności związanych z niepłynnością mówienia, czyli: zwykłej niepłynności mówienia, jąkania wczesnodziecięcego i jąkania chronicznego proponuję graf obejmujący pełne zestawienie zaburzeń płynności mówienia, które występują w sposób izolowany, tzn. nie są zjawiskiem towarzyszącym innym zaburzeniom mowy, jak dyzartria czy afazja. Graf ten pozwoli na szybkie zakwalifikowanie objawów występujących u pacjenta do konkretnej kategorii.

Charakterystyka zwykłej niepłynności mówienia, jąkania wczesnodziecięcego i chronicznego zostały opisane w powyższej tabeli. Natomiast jąkanie chroniczne i neurogenne przejawiają się w swoim obrazie objawami charaterystycznymi dla jąkania jednak ich przyczyna jest inna. W jąkaniu psychogennym niepłynność wynika z przeżyci przez daną osobę bardzo silnej traumy czy stresu, często związane jest z zaburzeniem posttraumatycznym jakim jest posttraumatyczny zespół stresu pourazowego (PTSD). Jąkanie neurogenne natomiast to jąkanie, które pojawia się pod wpływem zmian w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego w wyniku uszkodzenia czy urazu neurologicznego, którym może być: wylew, nowotwór mózgu, uraz czaszkowo – mózgowy, nadużywanie leków czy substancji odurzających. Zaburzenia te z uwagi na odmienną przyczynę niż w przypadku jąkania wczesnodziecięcego mogą rozpocząć się w dowolnym momencie życia, także w wieku dorosłym. Są to zjawiska zbadane naukowo wciąż w ograniczonym zakresie z uwagi na rzadkość ich występowania.

Rysunek 1. Propozycja klasyfikacji trudności z zakresu niepłynności mówienia występujących u dzieci, młodzieży i dorosłych.

Podsumowanie

Terminologia funkcjonująca w polskiej literaturze dotycząca zaburzeń płynności mowy jest nieścisła i może powodować pomyłki diagnostyczne z uwagi na wielość terminów, a także ich podobieństwo pod względem nomenklatury i rozbieżność pod względem treści, co dotyczy terminów rozwojowa niepłynność mówienia i jąkanie rozwojowe. Jak pokazują prezentowane wyniki badań, logopedom może sprawiać trudność rozróżnienie i nadanie właściwej nazwy odmiennym zaburzeniom płynności mowy. Wprowadzenie spójnej jednolitej klasyfikacji daje szansę na wprowadzenie jednoznacznych standardów postępowania w diagnostyce zaburzeń płynności mowy i pozwala na uważne przyjrzenie się każdemu pacjentowi bez bagatelizowania problemu czy nieprawidłowego nazywania objawów.

Bibliografia

• Ashurst, J. V., Wasson, M. N., 2011, Developmental and Persistent Developmental Stuttering: An Overview for Primary Care Physicians, „The Journal of the American Osteopathic Association”, vol. 111, s. 576-580.
• Büchel C, Sommer M., 2004, What causes stuttering?, „Plos Biol”, no. 2(2), s. 4 – 6.
• Chęciek M., 2007, Jąkanie. Diagnoza – Terapia – Program. Oficyna Wydawnicza „Impuls”. Kraków.
• Coleman C., 2013, How can you tell if childhood stuttering is the real deal? [HTML], Dostęp 1.11.2016. Dostępny w internecie: <http://blog.asha.org/2013/09/26/how-can-you-tell-if-childhood-stuttering-is-the-real-deal>.
• Guitar B, Conture E.G., 2007, The Child Who Stutters: To the Pediatrician, revised 4th ed., Publication No. 23, Stuttering Foundation of Americ. Memphis.
• Haponiuk E., Sobocińska R. i Waszczuk H., 2010 Sytuacja terapeutyczna osób jąkających się w odniesieniu do ich wieku [HTML], Dostęp 1.08.2017. Dostępny w internecie: <http://www.jakanie.info/media/626860611dec069ffff8225ffffff84.pdf>.
• Manning W.H., 2010, Clinical Decision Making in Fluency Disorders. Delmar Cengage Learning. Clifton Park.
• Schneider P., 2017, Moje dziecko się jąka. Co mogę zrobić? Poradnik dla rodziców i opiekunów dzieci jąkających się. Centrum Logopedyczne. Katowice.
• Szamburski, K., 2005, Niepłynność mówienia jako zaburzenie komunikacji [HTML], Dostęp 23.09.2017. Dostępny w internecie: <http://www.logopeda.org.pl/publikacja.php?id=55>.
• Tarkowski Z., 1987, Jąkanie. Zagadnienia etiologii, diagnozy, terapii i prognozy. Wydawnictwo ZSL. Warszawa.
• Tarkowski Z., 1992, Jąkanie wczesnodziecięce. WSiP. Warszawa.
• Tarkowski Z., Humeniuk E., Dunaj J., 2010. Diagnoza i terapia jąkania w wieku przedszkolnym, „Otorynolaryngologia”, nr 9(3), s. 112-116.
• Węsierska K., Jeziorczak B., 2016, DJ – Diagnoza jąkania u dzieci w wieku przedszkolnym. Komlogo. Katowice.
• Woźniak T., 2008, Standard postępowania logopedycznego w przypadku jąkania, “Logopedia, nr 37, s. 217 – 226.
• [HTML], Dostęp 22.09.2017. Dostępny w internecie: <http://www.asha.org/public/speech/disorders/stuttering.htm>.